П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет406/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   402   403   404   405   406   407   408   409   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-сы н//-сін. 
Бұл формант қазақ тілінде өнімді 
ж ұрнақ саналады. Ол өзінің сөзжасамдық қы з- 
метінде тек дауысты ды бы сқа аяқталған етістік 
негізге ғанажалғанады. Етістік негізден бұл фор- 
мант арқылы ж асалған туылымдар әдетте қазақ 
тілінің өзінің байы рғы сөздері болып келеді. 
Мысалы, 
күресін (<күре+сін), кекесін (<кеке+сін),
ықтасын (<ықта+сын), бөгесін (<бөге+сін), өтесін
(<оте+сін), сүйесін//сүмесін (< сүйе+сін), борасын
(<бора+сын)
сияқты дериваттардан осы ерекшелік 
айқы н көрінеді. 
ІЛолақ тілектің орайы, отесіні
м е
(Әуезов); 
Мэселенің өзегі

селге қарсы берік
богесін, плотина түрғызу
(Ж ұмақанов); 
Дөңестегі
қалың шырша тоғайы қүрғақ әрі ықтасын
(М аға- 
уин); 
Қалтай күресінге таман іиығып еді...
(Әуе- 
зов). Соңғы мысалдағы 
күресін
жасамы қазақ 
тілінде қазір металлургия өнеркәсібімен байла- 
нысты термин ретінде де қолданылады. Ол бұл 
ретте орыс тіліндегі 
отвал
лексем асы ны ң м ағы - 
насын білдіреді. Тілімізде сөзжасамдық осы 
-сы н//
-сін
форманты арқылы пайда болған етістік негізді 
кейбір окказионализмдер де кездеседі: 
Шын де-
месін артта корінеді. Путильде қалың әскер жи-
налып жатыр
(Мағауин); 
Қиналса қол беріп, сүрінсе
сүйесін түтардай
(Сонда). Ж оғары дағы мысалда 
дем есініуь\льт ъ\
орыс тіліндегі “ подкрепление” 
лексем асы на балама ретінде алы нған. Ал 
сүйесін
туынды түбір зат атауы бұл жерде ‘сүйеніш (опо- 
р а)’ мәнінде ж ұм салған. Қ азақ тіліндегі бірқы - 
дыру антропоним де осы құрылымда, яғни сөзжа- 
сам ды қ 
-сы н//-сін
ф орманты арқы лы етістік не- 
гізден қалы птасқан. Олар негізінен мыналар: 
Түрсын, Тоқтасын, Демесін, Жарылқасын, Оңғар-
сын, Өтесін, Бекбосын, Байбосын, Үлбосын, Жарбо-
сын, Жанбосын, Ербосын.
Бұл жерде көңіл аудара- 
тын бір нэрсе: келтірілген кісі аттары шын мэнінде 
етістік негізге 
-сы н//-сін
форманты ның жалғану- 
ынан горі, 
түрсын, демесін, жарылқасын, оңғарсын,
өтесін, бай босын, жар босын, жан босын, ер босын,
үл босын
сияқты жай, жалпылама мэнді сөз орам- 
дарына жалқы есімдік мән үстелуінен пайда бол- 
ған.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   402   403   404   405   406   407   408   409   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет