П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


-м ак//-м ек, -пақ//-пек, -бақ//-бек



Pdf көрінісі
бет408/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   404   405   406   407   408   409   410   411   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-м ак//-м ек, -пақ//-пек, -бақ//-бек. 
Созжа- 
самды қ 
-м а қ //-м е к
форманты жалпы етістікке 
жалғанады. Бірақ онымен келген етістік негізді 
туылымдар өздерінің заттық сипат алуы ж ағы - 
нан біркелкі емес, я ғн и олардың бэрі бірдей 
туынд^ы түбір зат атауы дәрежесіне жете бер- 
мейді.Тэұл ф орм ант әдетте дауыссы зға біткен 
етістікпен ғана сөзж асам ды қ қаты насқа түсе 
алады. М ұндай құры лы мдағы дериваттар коп 
жағдайда белгілі бір зат атаулымен, этном эде- 
ни ұғы м м ен байланы сты болып келеді, мыса- 
лы: 
сырмақ, шақпақ
(огниво), 
піспек, суыртпақ,
ілмек, кертпек, құймақ, қаймақ, қойыртпақ
(қой- 
ылтпақ), 
түйіртпек
(түйілтпек) т.б.
Қаймақ
туынды түбір зат атауы ондағы 
қай
негіз созі ілгеріде атап корсеткеніміздей “ пла- 
вать” м ағы насы н білдіреді. Бұл 
қайм ақ
жаса- 
лымын 
қайық
дериватымен түбірлестіруге бо- 
лады , я ғн и : қ а й + м а қ > қай м ақ, қ а й + ы қ >
қ а й ы қ - екеуі де етіс тік негізді туы лы м . 
Тілімізде таза этнограф иялы қ мәнде жұмсала-
тын да біраз туынды сөздер осылай 
-м а қ //-м е к ,
- п а қ //- п е к , -б а қ //-б е к
ж ұ р н а ғы мен етістік 
түбірлердің өзара сөзжасамдық қаты насқа түсуі- 
нен пайда болған. Мысалы мына тәрізді дериват- 
тар: 
шертпек (<шерт+пек), аударыспақ (<аударыс
+пақ), ормек (<өр+мек), оймақ (<ой+мақ), кеспек
(< к е с + п е к ), б а т п а қ (< б а т + п а қ ), ж ү м б а қ
(<ж үм+бақ). А рқалы қт ағы керт пекке салып
ағашты түзеді
(Қ асиманов); 
Қалтасынан шақ-
пақ алып тас іиамды жақты
(Әуезов); 
Тойға
келгін, жиенім, Шерпіпегіңді шерте кел
(Әзірбаев); 
Он деген оймақ, Он бір қара ж үмбақ
(Фолькор).
Етістікке 
-м а қ //-м е к , -п а қ //-п е к , -бақ//-бек
ж ұрнағы жалғану арқылы ж асалған бұл туынды 
түбір зат атауларының бэрінің де мағы налары 
нақтылы болып келген. Ал осы құры лы мдағы 
мына бір тогі дериваттардың мағы наларынан он- 
дай нақтылық байқалмайды: 
түртпек (<түрт+пек),
қыспақ (<қыс+пақ), салмақ (<сал +мақ)
дегендер, 
мысалы, сондай ж асалы мдарға жатады. Соңғы
туынды зат атауының оз алды на жеке соз ретін- 
дегі дербестігі мақал-мәтел құрам ы нда да айқын 
сезіледі: 
алмақт ың да салм ағы бар.
Атауыштық 
статусы (тиянақты лы ғы ) ж ағы н ан мұндағы 
ал-
м а к
компонентінен сялша/слексемасындағыдай, 
я ғн и реестр соз боларлы қтай дербестік байқал- 
майды.
Тілімізде 
атыспақ, шабыспақ
(атыспақ керек 
пе, шабыспақ керек пе) дегендердегі сияқты біраз 
лексемалар бар. Рас, бұлардың заттық тиянақты- 
лы ғы , дербес соз ретіндегі статусы “ коріспекті 
тіледі” , “тағы бір айтпағы бар” , “өлтіртпекті серт 
етгі”, “ Құдайбердінің болыспағын қажетдеп білді” 
дегендердегі 
көріспек, айтпақ, білмек, кетпек,
өлтірмек, болыспақ
дегеңдерге қарағанда элдеқайда 
көрінеу. Бірақ соны ң озінде де 
алыспақ, ишбыс-
пақ, атыспақ
тәрізділердің оз алдына жеке бір лек- 
сема ретіндегі дербестігі, белгілі бір заттың не 
әрекеттің (процестің) атауы боларлықтай гиянақ- 
ты лы ғы , яғн и создік парқы дәл 
құйм ақ, оймақ,
сырмақ, шертпек, аударыспақ, түртпек
сияқтылар- 
дағы дай деңгейде емес. Д ем ек олар, я ғн и
атыс-
пақ, іиабыспақ, алыспақ
дегендер реестр сөз дәре- 
жесіне элі көтеріле қөйм аған сияқты.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   404   405   406   407   408   409   410   411   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет