П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет437/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   433   434   435   436   437   438   439   440   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

С У Ь С ІА Н Г И В ЗАІ ЬС ІМ ДЕГ
341
болады. 
Бөрібай Хасенді ең қауіпті бәсекелесінің
бірі деп санайтын
(Ж армағамбетов). Ол тек ке- 
ңес дәуірінде активтене түсті, одан әрі терм ин- 
денді. Ал “соперница” мәніндегі 
күндессуЬсіан-
тиві қазірде негізінен қолданылмайтын, тарихизм- 
ге (историзмге) айналған көне тіл құбылысы са- 
налады. Жоғарыдағылардың кейбірі кобінесе ма- 
қал, мәтел құрамында қолданылады: 
күндестің
күлі күндес; ағайыннын аты озғаніиа, ауылдас-
тың тайы озсын; замандасың болмаса тойға бар-
ма.
Соңғы төртеуі, яғн и
жерлес, эріптес, карсы-
лас, бэсекелес
лексемалары - орыс тіліндегізел*- 
ляк, коллега, противник, конкурент
сәздеріне ба- 
лама, яғн и бұлардың мағы насы на дөп қазақш а 
эквивалент іздеу процесінде, соған байланысты 
қазақ сөзін терминдеу барысында туған субстан- 
тивтер.
Сын есім негізді тағы біраз туынды субстан- 
тив зат есімдер 
-лы қ
және 
-ғыіи
тұлғалы болып 
келеді. Кейбірі олардың мыналар: 
түстік, шай-
лық, майлык, сулык, түңғыш(
бірінші бала), 
мінгіш
т.б. 
Шайлық
деп эдетге күнделікті ас-суына, шай- 
пұйынажетерлік қаражатгы айтады. Қолғажұққан 
майды сүртетін орамалды, салфетканы 
майлык,
ал жуынған соң сүртетін орамалды 
сулық
дейді. 
С ондай-ақ, малшылардың су откізбейтін сырт 
киімі де солай 
сулық
аталады. Күнделікті жүріп- 
тұруға кәбірек пайдаланылатын көлік түрі, яғни 
жылқы малы 
мінгіш
саналады.
Кейбір, мысалы, 
жыртқыш, кеміруші
тәрізді 
туынды сын есімдер үнемі бұлай жеке тұрған 
күйінде емес, кейде көптік жалғауы арқылы суб- 
стантивтенеді, туынды субстантив зат есімге ай- 
налады. Мұндай, әр түрлі ит-құсқа, жәндіктерге 
қатысты сын есімдер әдетте 
-лар (-дар, -тар)
жал- 
ғауының комегімен, біріншіден, заттық сипат ала- 
ды, екіншіден оған коптік м ағы на да үстейді. 
Ж әне бұл құрылымды субстантив зат есімдер 
әдетте оздерінің айқын терминдік сипатымен ерек- 
шеленеді.
Әйгерім 
түстік
қамдату ісіне кірісіп, Зли- 
хаға ақыры н бұйрықтар бере бастады (Әуезов). 
Оның байлығы - менің 
шайлығым
(Жұмаділов). 
М игш /болсы н деп ботаны биеге айырбастаған- 
быз (М ұқанов). Бір қосы нан қы ры қ-елу ғана 
мінгіш
қалғаны бар (Әуезов). 
Жыртқыштар, ке-
міруіиілер -
сүтқоректілердің дербес екі болек 
атауы (ҚСЭ).
Коитенділер, жалдамалылар, омыртқалылар,
хордалылар,
тағы біраз дэл осы үлгідегі (модель- 
дегі) туынды субстантив зат есімдер. Ж оғары да
аталған коптікжалғаулы бұл субстантивтердің бәрі 
де кеңестік дәуірде пайда болған жасалымдар.
Сын есім негізді туынды субстантив зат есім- 
дер қатарына сон д ай -а
ккірекеш, арбакеіи, түйе-
кеіи, бейнетқор, ақша, аласы, бересі, шығасы
сияқ- 
ты тағы біраз туылымдар жатады. Жоғарыда қарас- 
ты рылған туынды субстантив зат есімдерден ай- 
ы рм аш ы лы ғы , бұлар өздерінің м орф ологиялы қ 
құры лы мы , әсіресе ж ұрн ақты қ болігі, жалпы 
тектік (генетикалық) сипаты жағынан оте эркелкі. 
М ысалы, 
теңге, сом
құнды қағаздары өздері жа- 
салған материалыныңтүсіне, ақшылдығына қарай 
әуелден осылай 
ақш а
деп аталған. Оның бұл сын- 
ды қ ұғымы кеш ікпей заттық сипат алып, я ғн и
заттанып, ақыры біржола субстантив зат есімге 
айналы п кеткен. 
Кірекеш
туынды субстантив зат 
есімі тұрған қалпы, тұтас күйінде араб-иран тілде- 
рінен енген. 
Арбакеш, түйекеиі
туынды субстан- 
тив зат есімдері кейін осы /с//?с/сешлексемасының 
ізімен ж асалған. Ал 
бейнет қор
туынды сөзі - ха- 
лы қаралы қ 
пролетариат
терм инінің алғаш рет 
қазақш аланған эквиваленті. Бірақ ол кейін келе 
қолданудан ш ығып қалды. 
Ааасы, бересі, іиығасы
сөздері өздерінің семантикасы ж ағы нан 
алатын
(ақш а, зат), 
беретін
(ақш а, зат), 
шығатын~ ше-
гетін~ тартатын
(зиян) есімшелеріне сәйкес ке- 
леді. Демек, 
аласы, бересі, іиығасы
дегендер әуелде 
сын есім қы зметін атқарған. Бірақ бұл сы нды қ 
м ағы на да кейін келе заттық сипат алған, заттан- 
ған, яғн и субстантив зат есімге айналған. Мұндай 
(ақша, кірекеш, бейнетқор, аласы)
құрыл ы мдас суб- 
стантив зат есімдер жалпы көп емес, бар болғаны
- осы аталғандар ғана.
Саған жоқ алты аласым,
бес 
бересім
(Әуе- 
зов). “
Ш ығасыға иесі басіиьГ болғаны м а
(С он- 
да). 
Жазықсыз адал еңбекіиіні, кеңес бейнетқорла-
рын күйдірдің, қараладың
(Сонда). 
Бейнетқордың
бэрі ететін ащы тэжірибе
... (Сонда).
Сын есім негізді туынды субстантив зат есім- 
дердің лингвистикалы қ табиғаты , өзіндік негізгі 
тілдік ерекш еліктері, санды қ көлемі жалпы ал- 
ғанда міне осындай. Ал есімше негізді мұндай 
субстантив зат есімдер олай емес, санаулы. Бар 
болған ы
ж асаған, жаратқан, алған
тэрізді үш- 
торт қана туынды сөз. Оның да с о ң ғы а л /# « е с ім - 
шесі - тарихи сипатты коне құбылыс. Ол көбіне- 
се бұры ны рақтағы түрлі эпосты қ жырларда, та- 
рихи шығармаларда, айтыс өлеңдерде қолданыл- 
ған. Бүгінде қолданыстан шығып қалған.
Бір алла осы аруға кез келтір деп, Ж ы лай- 
мын 
ертел\-кеиі Жаратқанға
(Айтыс). Қош, амал 
бол, 
стғаным,
Алаша төсек салғаным (Алпамыс).


342
СӨЗЖАСАМ
Осы қараш ығыма әкесінің ит мінезін бере көрме, 
я 
жасағані
(Әуезов).
Түбір ж әне туынды субстантив зат есімдер- 
ге, сондай-ақ, 
Тілеулес, Құйған, Қоңыр
сияқты біраз 
жалқы есімдерді де ж атқы зуға болады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   433   434   435   436   437   438   439   440   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет