П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет440/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   436   437   438   439   440   441   442   443   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

саулық: Саулық қойдың жасындай жа-
сымыз бар, мына отырған бурыл сақалдар неге
т ү лға боламыз
(Аймауытов). Н о и ізт а - за^Іук 
дойная овца или коза от гл. $а§ доить. М.Әуезов 
шығармаларында да, кейбір өзге де өлең үлгіле- 
рінде 
осът ш м үңды /м үңлы т уы нш
сөзімен қоса, 
ара-тұра болса да 
м үңды қ/м үңлы қ
тұлғасы да 
қолданылады, яғни сын атауы жұрнағы қызметін 
-ды/-лы
да, 
-ды қ/-лы қ
та атқара алады. Бұл екі
ф ормант сын атауы жұрнағы ретінде бірінің ор- 
нына бірі жүре береді.
Ж алғанда жалған,
Ж алғанда
Жесірден м үңлы қ жан бар ма\
(М ақатаев).
М үңлықсът
атауы мұнда “мұңды, шерлі, сор- 
л ы ” м ағы налары н білдіріп тұр. С оңғы (шерлі, 
сорлы) мәні, әсіресе, оның мына бір үзінділер- 
дегі қолданысынан айқын аңғарылады. “ 
Оң жақ-
та күйеу мүңдық, байлалулы бүзау мүңдық ” - жең-
гесінің қойнында Қартқожа мүңдық
(Аймауытов); 
Белуарға шейін оранып, Ақбілек сорлы көп жатты
(Сонда); 
Ата, немере, шөбереміз - үш зарлық
(Әуе- 
зов).
Д ем ек бұл қосарлар да (
саулы
мен 
саулық
та, 
мүңды
мен 
мүңдық
та, 
м үңлы
мен 
м үңлы қ
та, 
зарлы
мен 
зарлық
та) ж оғары дағы
африкалы-аф-
рикалық, дағлы-таулық, мэскәуле - мәскеуліктәрізт
қосарлар қатарында сипатталуға гиіс. Сондай-ақ 
мүңлы -зарлы
тұлғалары мен 
М үңлық-Зарлық
ан- 
тропоним дерінің арасында да осындай семанти- 
калық сәйкестік бар.
Өзге түркі тілдеріндегі сияқты, қазақ тіліндегі 
-л ы /-л і, -ды/-ді, -т ы /-т і
формалы туынды сын 
атаулары да өздерінің білдіретін мағыналары жа- 
ғы нан әри н е біркелкі емес. Олардың іштей бір- 
бірінен кейбір озгешелеу тұстарын да байқауға 
болады. М ысалы, әлдеқандай бір қосымш а нәрсе 
(қосалқы зат) түріндегі белгіні білдіретін сын атау- 
лары - өз алды на бір сала. Олардың кейбірі мы- 
налар: 
ж ағалы
(киім), 
жеңді
(ш апан), 
күмбезді
(үй), 
т омағалы
(сұңқар), 
жабағылы
(қой), 
қобы-
лы
(пеш ), 
қорапты
(арба) т.б. 
Ж абағылы қойы-
ның өзі бестен асатын
(Аймауытов). 
Төңірек жа-
ғалы киімнің көбін Нүрдықаға тіктіреді
(Әше- 
нов). 
А чған заттары бір үйім пішен, төрт жеңді
шапан
(Қ азақ хандықтары тарихының материал- 
т ръ\).А ғаш үй, от жаққанда қобылы пеш(
Біржан). 
Том ағалы сүңқар мен едім
(Махамбет).
Адамға не бір нэрсеге тән (тиісті) зат түріндегі 
қосалқы сы нды қ белгіні білдіретін мұндай жаңа 
жасамдар қатарына 
тымақты
(қазақ), 
ноқталы
(құлын), 
бетегелі
(жер), 
түймелі
(жең), 
қойлы
(ауыл), 
текелі
(киік), 
қарлы
(тау), 
жалаулы (қоңырау-
лы)
(найза), 
топсалы
(үстел), 
білтелі
(шам) си яқ- 
ты туылымдарды да жатқызуға болады.
Сын атауларының келесі бір үлкен тобы адам- 
н ы ң белгілі ж еке б асты қ қ аси етін е, ө зін дік 
кісіліктік сапасы на, жалпы өзге де түрлі мінез- 
құлық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. 
Олар, ондай сы нды қ дериваттар негізінен мына 
сияқты лар: 
Абай да салмақты сыпайылықпен бас


344
СӨЗЖАСАМ


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   436   437   438   439   440   441   442   443   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет