П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет439/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   435   436   437   438   439   440   441   442   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

4. СЫН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
С ы н атаулары сөзжасамы бұған дейін орта 
және жоғары оқу орындары оқулықтарында, жеке 
м онографиялық еңбектерде тек морфология дең- 
гейінде қарастыры лы п келді. Тілдің дербес бір 
деңгейі ретінде енді саралана бастаған сөзжасам 
жүйесінде арнайы әлі зерттелген емес. Сірә, со- 
дан да болу керек, оларда сын есім жұрнақтары - 
ның лингвистикалы қ табиғаты сөзжасамдық жа- 
ғы н ан жете аш ылмай келді ж әне өздерінің сан- 
ды қ құрамы ж өнінен де толы қ, бар көлемінде 
қамтылмады. Ал қам ты лғандары ны ң м ағы насы
көп жағдайда негіздеуші (түбір) сөзбен байланыс- 
тырылмады, я ғн и одан тыс жағдайда түсіндірілді. 
С оны ң салдарынан сөзжасам ж ұрнақтары ны ң 
ж үйесіз әрі құры лы мды қ ж ағы н ан әркелкі си- 
патталған тұстары да аз болмады.
Қ азақ тілінде жаңа м ағы налы дериват туы- 
лымдар одағайлардан басқа атау сөздердің бәрінен 
жасалады. Сын атауы ж ұрнақтары ж алғанаты н 
негіздеме сөздер өздерінің құрылымы ж ағы нан 
әдетте туа түбір (м ай+лы ), туынды түбір (аш- 
па+лы , қолданба+лы), күрделі (белбеу+лі) неме- 
се тіркесті түбір (ақ ш аш +ты , қы р мұры н+ды ) 
болып келеді.


СЫН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
343
4.1. Ж Ұ РН А Қ ТЫ С Ы Н Е С ІМ Д Е Р
-лы /-лі, -ды /-ді, -ты /-ті жұрнағы. 
Түрко- 
логияда сөзжасамдық бұл ж ұрнақты
-лы қ
аф- 
фиксімен тектестіреді. Я ғни көне жазба ескерт- 
кіштердегі 
-лығ, -лиг, -луғ, -луг
аффиксгерін қазіргі 
түркі тьііндегі 
-лы, -ли, -лу, -лү
жұрнақтарының 
варианты деп қарайды. О лардағы бұл 
-лы, -ли,
-лу, -лү, -ды, -ты
жұрнақтары көне жазба ескерт- 
кіштерде жалпы қолданылмайды. Ал бұлардың 
ескі 
-лы ғ, -лиг, -лу ғ, -луг
формалары осы күнгі 
түркі тілдерінің кейбірінде қазір де ұшырасады. 
Сөзжасамдық 
-лы
ж әне 
-лық
форманттары түркі 
тілдерінде кейде бірінің орнына бірі қолданыла- 
ды, яғни семантикалық жақтан өзара сәйкестік- 
те жұмсалады. Бірақ жүйелі түрде емес, ара-тұра. 
М ына бір деректер мысалы соған дэлел: аз. 
азэрба/чанлы -
азербайджанец, 
африкалы -
афри- 
канец, 
гафгазлы -
кавказец, 
дағлы -
горец, көігэли 
житель города 
Кө]ю,
тат. 
америкалы -
америка- 
нец, 
дагстанлы -
дагестанец, 
м эскэуле -
моск- 
вич, 
украинлы
- украинец, 
лит валы -
литовец, 
икеле -
двойка, 
тугызлы -
девятка, 
бииіле -
пяти- 
ли нейны й (о лампе), 
онлы -
десятилинейны й (о 
лам пе), 
жиделе -
сем илинейны й, қаз. 
жетілік -
ш иш асының түбінің аумағы жеті сантиметр бо- 
латын шам, 
бестік шам, ондық шам.
Бестік шам
дегендегі 
бестік
туы лымының 
және 
бесті айғырдай, бесті қымыз
дегендегі 
бесті
дериватының арақаты насы н да сөз табы тұрғы - 
сынан дәл осылай, яғни жоғарыдағы 
жиделе
мен 
жетілік
туынды сын есімдері тұрғы сы нан си- 
паттауға болады.
Сондай-ақ ілгеріде келтірілген 
азэрбаічанлы,
африкалы, америкалы
туы лымдарымен қазақ 
тіліндегі 
ноғайлы
(ноғайлы дәуірінде, ноғайлы 
'"әдебиеіт), 
қанж ығалы
(қанж ы ғалы Бөгембай), 
ж ағалбайлы
(жағалбайлы руы) этнонимдері де 
салыстырымды.
Саулы: Ертістің оң қабағында Семей, со-
лында - Алаш қаласы. Алаш пен Семей арасынан
өткенде, Ертіс саулы інгендей талтаяды
(Айма- 
уытов) - 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   435   436   437   438   439   440   441   442   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет