480 МОРФОЛОГИЯ 5.6. А Р И Ф М Е Т И К А Л Ы Қ А М АЛДАРДЫ Ң Т ІР К Е С У
Ж О Л Д А Р Ы
Қазіргі қазақ тілінде ариф м етикалы қ амал-
дарды жүргізу үшін белгілі бір формаларда тұру-
ды қажет ететін тіркестерді қолдану қалы птас-
қан. М атематикада амалдың торт түрі қолданы-
лады. Олар: қосу, алу, көбейту, бөлу.
1. Қосу ам ал ы . Бұл табыс септігі мен жатыс
септігінің ж алғаулары арқы лы жасалады.
Екі жүзді екі жүзге косу; Жүзге екі жүзді косу керек. 2. Алу ам ал ы . Ш ы ғы с септігі мен табыс
септігі арқылы жасалады (орындары ауысып қол-
даны ла береді)
Бес жүзден екі жүз елуді алу не- месе екі жүз елуді бес жүзден алу. 3. Көбейту ам ал ы . Бұл қосу амалы ндағы
формалар арқылы жасалады.
Бесті беске көбейту немесе беске бесті көбейту. 4. Болу ам алы . Бұл табыс септігі мен барыс
септігі арқы лы жасалады.
Жиырманы онға бөлу (орындары ауыспайды).
6. Е С I М Д I К
6.1. Е С ІМ Д ІК Т Е Р ТУРА ЛЫ Ж А Л П Ы СИПАТТАМ А
Сөздерді таптастырудың белгілі жүйеге түсіп
қалы птасқан негізгі үш принціпіне сай, қазақ
тіліндегі есімдіктер де лексика-сем ан ти калы қ
сипаты, морфологиялық ерекшелікгері және син-
таксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес
сөз табы болып болінеді.
6.1.1. Л ексика-семантикалық сипаты
Есімдіктерді дербес сөз табы деп тануда не-
гізінен лексика-сем антикалы қ принцип басш ы-
лы ққ а алынады. Өйткені есімдіктердің м ағы н а-
лары өзге соз таптары ны ң м ағы налары н а қара-
ғанда коптеген озіндік ерекшеліктерімен оқш ау-
ланып, айры қш а козге түсіп тұратын мағы налар
болып келеді. Б ірақ есімдіктерді жеке соз табы
деп танудың негізгі принципі олардың лексика-
сем ан ти к ал ы қ белгісі дегенде, есім діктердің
өзіндік кейбір грамматикалық ерекшелікгерін сырт
қалдыруға болмайды.
Есімдіктер - м ағы насы тым жалпы создер.
Есімдік создер сөйлемнен тыс жеке-дара тұрған-
да немесе сөйлем ішінде қолданылғанымен озіне
қатысты басқа создер және оқиғалардан белек
алы нғанда, мағы налары қаш ан д а д ә л нақтылы
болып келмей, өте жалпылама қалыпта кездесіп
отырады. М әселен: м ен, сен, сол, кім ?, не?, озі,
бәрі, біреу, ештеңе сияқты есімдік сөздердің ма-
ғы насы на көңіл бөлейік. Бұл сөздерде дәл осы-
лай жеке-дара тұрғанда ешбір мағыналық дәлдік,
м ағы н алы қ нақты лы қ жоқ. М ен деген есімдік
түптеп келгенде - “ 1 ж ақ - сойлеуші” , сендеген
есімдік “2 ж ақ - тыңдауш ы” , к ім ?, біреу - де-
гендер әйтеуір “адам ” ,ештеңе - әйтеуір бір “зат”
т.б. сияқты жалпылама берілетін ұғымдарды ғана
корсете алады. Бұлардыңтүп негізінде “сойлеуші” ,
“ты ңдауш ы ” , “адам ” , “ зат” т.б. сияқты заттық
ұғымдар аң ғары лған ы м ен , олар нақтылы түрде
ай қы н , ан ы қ болып берілмейді, өте жалпылама
қалыпта ұғы ны латы н м ағы налар есебінде бері-
леді.
М ен өлсем де - өлемін жөнімменен Тәннен басқа немді алар өлім менен (Байтұр-
сынов).
Біз қазақ тіліндегі сөздің бэрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды (Байтұр-
сы нов).
М ен үшін сондай достың бірісенсің (Иса-
беков).
Ол тірі пендеге зәбірі жоқ “қүдай ” деген қоңыр адам (Аймауытов) деген сойлемдердегі ес-
імдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақ-
ты емес.
Есімдіктердің м ұнш алы қ тым жалпы м ағы -
нада қолданылуын, әрине, олардың реальдық
нақты лы қтан қан ш алы қ алш ақтап, қанш алы қ
абстракциялану дәрежесіне жету шегінің көрінісі
деп ұғы нған жон.
А бстракцияланудың тым ж оғары дәрежеде
болуымен ты ғы з байланысты бұл мағы налы қ
жалпылық барлық есімдіктерге бірдей тән қасиет
болып саналады. Есімдіктердің жалпылама ма-
ғыналары белгілі бір сойлемдерде, контексте қол-
дану ретіне қарай және сез тіркестері мен сойлем-
дерде берілген ойды ң жүйесіне қарай әр қилы
нақтылы мағы наларға ие болып отырады.