П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 5.3.3. Жинақтық сан есім
| 476
МОРФОЛОГИЯ өтіпті, төртіншісі - біз едік (Ж үсіпқож аұлы) м ы салдары ндағы бірінийсі, екіншісі, екіншісінікі, екіншісімен септеліп, тәуелденіп заттық ұғымда қолданылған. Р еттік сан есім сө й л ем а я ғ ы н д а к е л іп , жіктеліп, баяндауыштың да қызметін атқара ала- ды. Мысалы: М ынасы - төртітиісі ( М үсірепов). Реттік сан есім басқа тұлғада түрленбей тұрып және ш ы ғы с септігінің көнеленуі арқылы жасал- ған реттік м ағы наны білдіретін қыстырма сөздің де қы зметін атқарады. М енің қалада тұрсын де- ген м ақсаты м , біріншіден, әйтеуір қазақ баласын оқы тқаны м ғой, екіншіден, Балқия оқу оқы сы н, шаһар тұрмысымен біраз таныссын деп едім (Ду- латов). Екінші, оры с-қазақ жұмыскерлері бірінің тіліне бірі түсіне алмайты н (М үсірепов). Екінші ж ағынан, Зейнептің ашуы барын сезген соң... (М айлин) деген сөйлемдерде біріншіден, екіншіден, екінші, екінші жағынан сөйлем мүшелері бола ал- майды, олар оқш ау сөз, яғн и қыстырма сөз дәре- жесінде қолданылған. Реттік сан есімдер сөз тудырушы жұрнақтар қабы лдап, басқа сөз табы на айналы п кетеді. М ұндай сөздер көп емес. Олар -лей ж ұрнағы ар- қылы ж асалған екіншілей сезі (үстеу), -лік жұрна- ғы арқы лы ж асалған біріншілік сөзі (зат есім). Бір сы н аған адамды екіншілей сы нам а (М ахам- бет). Әлем біріншілігінде алғаш қы бестікке ілініп... (“Алматы ақш ам ы ”). 5.3.3. Жинақтық сан есім Қазіргі қазақ тіліндегі ж ин ақты қ сан есім заттың ж инақталған санды қ мөлшерін білдіріп, неіиеу! деген сұраққа жауап беріп, сан есімдерге -ау/-еу жұрнақтары ның жалғануы арқылы жаса- лады. Үіиеуі тізелерін қосқанда, найзалы баран атты аты ны ң басын тарты ңқы рап, анау екеуімен қатарласа берді (Сейфуллин). Адам баласы екі нәрседен: бірі - тән, бірі жан. Достары ң мың болса да, аз деп біл, дұш паны ң біреу болса да, сақтан (М ақал) деген сөйлемдердегі екеуі, біреу, үшеуі сан есімдері ж инақты қ м ағы наны білдіріп тұр. Ж и н ақты қ сан есімдер бір мен жеті аралы- ғындағы сан есімдерге -ау/-еу жұрнақтарын жал- ғау арқылы жасалады: біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу. Мұндаек/, алты, жеті сөзде- ріндегі қы саң -ы, -/ды бы стары түсіріліп қолда- нылады. Ж и н ақты к сан есімдердің бір ерекшелігі, әдетте, зат есімдерсіз жеке қолданылып, заттық мәнге ие болып, әрі санды қ, әрі заттық м ағы на- ны бірдей білдіріп тұрады. Алт ау ала болса, ал- ды н дағы н ы алдырар, төртеу түгел болса, төбе- дегіні түсірер (Әбу Хаийан). Екеуі коп отырмай, үйге қайтты (“ Ғашық Наме”). Біреуі - сол сұмдар- ды ң Құсан залым (Байзақов). Осы үйдегі бесеуі түгел қаракет етеді (Әуезов). Ғылым, білім әлгі аРпылғанүш еуінен болады (Абай) деген сейлем- дердегі алтау, төртеу, екеумізге, екеуі, біреуі, үшеуі- нен ж инақты қ сан есімдері әрі заттық, әрі сан- ды қ мағынада қолданылып тұр. С оны мен, ж и н ақты қ сан есімдер зат есім- дердің орны на жүретіндіктен, зат есімнің грам- матикалық формаларымен түрленеді, яғни көпте- леді, септеледі, тәуелденеді. Досы ң коп болса да, біреуі жетпей тұрады (Б аласағұни). Абай оның екеуіне де ауылда болуды ұйғарды (Әуезов). Ж инақты қ сан есім тәуелденіп, атау септікте тұры п, бастауыш қы зметін атқарады. Екеуі де мұздай киініпті (Мүсірепов). Үшеуміз де жас едік, үшеуміз де көңілді едік, үшеуміз де қуанышты едік (Момышұлы). Ж инақтық сан есім ілік септікте тұрып анық- тауыш болады. Дәме екеуіміздің желіміз оңынан тұрды (Ш аш кин). Екеуінің аяқ ж ағы нда көлде- нең жатқан (Әуезов). Екеуіңнің баққан дүние- лерің екі басқа (Мүсірепов). Атау, ілік септіктерден басқа септіктерде тұрып толықтауыш қы зметін атқарады. Екеуін алдап (Әуезов). Таңдаулы қы зметкерлеріміздің біреуін армия қатары на аттанды рғалы отырмыз (Момышұлы). Күрделі етістік құрам ында, сойлем аяғында келіп, баяндауыш болады. Қазір Мусинде қалған лауазым екеу-ак (Қабдолов). Ердің созі - біреу, көгі - үшеу (Қ аш ғари). А ттының несібесі - ал- тау, жаяудың несібесі - жалқы (М ақал). Ж инақты қ сан есімдердің негізінде лексика- сем антикалы қ, м орф ологиялы қ, синтаксистік тәсілдер арқылы томендегідей создер жасалған. Ж инақты қ сан есімнің ішіндегі біреу сөзі өзінің нақты мағы насы негізінде субъекті орны- на жиі қолданылуымен байланысты прономина- лизацияланы п, есімдік соз табына ауысқан. Осы тұрғы да біреу созінің м ағы насы контексте ғана ажыратылады. Біреу тойы п секірер, біреу тоңып секірер (М ақал). Біреу ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар (Абай) деген сойлемдерде біреу сөзі - белгісіздік есімдік мәнінде қолданылып тұр. Ал мына сойлем- дерде біреу - ж инақты қ сан есім болып табыла- ды: Біреуі Ы рғы збайды ң белгілі қырты - Ж ұман (Әуезов). САН ЕС ІМ 477 М орфологиялы қ тәсш негізінде етістік ту- дыраты н -л а /-л е ж ұрнақтары н қабылдап, жаңа сөз жасайды: екеулеп, үиіеулеп т.б. Мысалы: Екеу- леп көтерген жүк женіл (М ақал). Сабанды ш анаға үшеулеп ілезде тиедік (Се- ралин). Қ азақш а соғы м сояды екен және біреу- леп емес, бірнешеулеп (М ұқанов). С интаксистік тәсілмен ж ин ақты қ сан есім- дер қосарланы п немесе а/?ясөзімен бірігу арқы- лы үстеу сөз табына айналып кетеді: екеу-екеу, екеуден-екеуден, екеуара т.б. Балауыз ш амның түбінде екеуден-екеу күңкілдесіп оты рған бы з (Сэрсенбаев). Екеу-екеу жұптасып, дөңгеленіп би биледік (Тұрманжанов). Екеуара бір м ы лты ғы - мыз бар (Дәуренбеков). Ж инақты қ сан есімдер құрамы ж ағы нан тек дара түрінде ғана қодданылады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|