П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -ған, -ген, -қан, -кен
тұлғасы, бұл тұрғы - дан келгенде, бірінш іден, есімш е категориясы, екіншіден, қосымшалар категориясы, үшіншіден, ж ұрнақ категориясы, төртіншіден, соз түрленді- ретін категория, бесінш іден, ш ақ немесе өткен ш ақ категориясы т.б. сияқты танылуға тиіс. Тіл білімінің қол жеткен соңғы жетістіктері- не сүйенсек, грамматикалық категорияның мәні мынадай сипаттары арқы лы айқындалады. Ол әрине, бірден грамматикалық мағына ұғымымен тікелей байланысты. Бірақ грамматикалық кате- гория деп тану үш ін, ең алдымен, бір ғана грам- м атикалық м ағы н ан ы ң болуы жеткіліксіз. Я ғн и бірнеше (кем дегенде екі) грамматикалық м ағы - на болуы керек. Екінш іден, ол грамматикалық м ағы налар бір деңгейдегі мәндес, ы ңғайлас си- патта болуы керек. Айталық, откен ш ақтық және айтушы (бірінші) ж ақты қ немесе қимылдың бо- лымсыздық мәнін білдіретін мағыналар бір дең- гейдегі ыңғайлас сипагга емес. Олардың бір грам- м атикалы қ категория құрауы жайында әңгіме болуы мүмкін де емес. Я ғн и олар бір граммати- к а л ы қ к а т е г о р и я ш е ң б е р ін е ене ал м ай д ы . Ү ш інш іден, ол грам м атикалы қ м ағы налар өз ішінен бір-бірінен ажыратыла алатын қайш ы мәнді сипатта болуы қажет. Төртіншіден, солар- дың бәріне л ай ы қ тұлғалы қ немесе парадигма- лық берілу ерекшеліктері, грамматикалық көрсет- кіштері болуға тиіс. Бесіншіден, сол грамматика- лы қ м ағы наны ң әрқайсы сы белгілі грамматика- лы қ амал-тәсілдер, тұлғалар арқылы беріліп оты- руы керек. Алтыншыдан, осындай қасиетгер белііяі бір топтағы сөздердің фамматикалық немесе лек- сика-фамматикалық (семантикалық-фамматика- лы қ) сипаты н айқы ндай алатын м ағы налы қ, тұлғалық белгісі болуға тиіс. Міне, осындай ф ам - матикалық м ағы налар ж иы нты ғы мен олардың грамматикалық амал-тәсілдері я парадигмалық тұлғалар (формалар) арқылы беріліп, бірлікте тұруын ф ам м атикалы қ категория деп тануға бо- лады. Сондықтан осындай фамматикалық сипат- тары бір фамматикалық, лексика-фамматикалық категориялар мен белгілі сөз табының ерекше ЕТІСТІК 501 м ағы налы қ-тұлғалы қ, құрам ды қ түрлері және мағыналық топтары деген ұғымдарды бір-бірімен шатастыруға болмайды. М ысалы, сын есім нің сапалы қ және қаты с- ты қ болып бөлінуі -сы н есімнің м ағы н алы қ - құрам ды қ түрлері деп таны лады . Есімдіктің жіктеу, сілтеу, сұрау, топтау, белгісіздік, болым- сыздық, өздік есімдіктер болып бөлінуі есімдіктің мағы налы қ топтары деп аталады. Бұндай топтар түрленбейтін, грамматикалық ж ағы нан өзгеріске түспейтін сөз табы -үстеуде де бар. Бірақ бұлар грамматикалық категория болып табылмайды. Демек, м орф ологиялы қ тұлғадан сөз табыны ң грам м атикалы қ категориясы оны ң оз іш інде белгілі топ құрай алатын грамматикалық м ағы - налар ж иы н ты ғы на ж әне соған сәйкес түрлену жүйесімен, парадигмалық сипатымен тікелей бай- ланысты. Бірақ түбір білдіретін жалпы грамма- тикалы қ м ағы наға тигізер әсері ж ағы нан, пара- дигмалық түрлену тұлғалары арқылы берілуі жа- ғынан грамматикалық категориялар біркелкі емес. Бірде грамматикалық мағыналар жүйесі түбірдің ж алпы грам м ати калы қ сем антикасы арқы лы корініп, жүзеге асып отырады. Әрине, ол грам- матикалық семантиканы (мағынаны) лексикалық м ағы надан ажырата білу керек. М ысалы, зат есімнің жалпы грамматикалық мағынасы ж ағы - нан ж алқы ж әне жалпы болып бөлінуі немесе адамға байланы сты (кімдік) зат және адамнан басқаға байланы сты (нелік) зат болып бөлінуі сөздердің тек лексика-грамматикалық семантика- сына байланысты, ондай мағы на грамматикалық тұлғалар, түрлену жүйесі арқылы берілмейді. Осындай ерекш еліктер ж оғары да көрсетілген етістіктің салтты лы қ-сабақты лы қ қасиетінен де аны қ көрінеді. -г Етісиктің ф ам матикалы қ категорияларының жіктелуінде (топталуында) мынадай елеулі ерек- шеліктер бар. Бірінш іден, ол - етістік түбірінің, бір ж ағынан, ф ам м атикалы қ сипатын өзгертпей, екінші жағынан, түбірдің семантикасына (мағы- насына) аз да болса өзгеріс енгізіп, басқаша ф ам - матикалық м ағы на немесе жаңа мән үстейтін тұлғалар. Олар, әдетте, етістіктің басқа тұлғала- рынан түбірге бұрын жалғанады. И.М амановтың оларды модификациялы етістік деп ерекше бөлуі тегін емес. Бірақ оны таза ф ам м атикалы қ мағы - намен сыбайластыру, сөйтіп, “етіс, күшейтпелі етістік, күрделі етістік негіздері түбір етістіктер- ге, таза грамматикалық м ағы на үстейтін моди- ф икациялы ф ормалар болып табылады” , - деп түбір м ағы насы на тигізетін кейбір өзгерістерді ескермеу олардың сипатын аш уға көмектесе ал- майды. С онды қтан етістік тұлғалары ны ң бұл түріне лексика-семантикалық та, ф ам матикалы қ сипат та тән. О ларға салтты лы қ-сабақты лы қ етістік категориясы, етіс категориясы, күшейтпелі етістік категориясы, болымсыз етістік категория- сы жатады. Бұл категорияның бір түрінде тұрған етістік тұлғасы ны ң түбір етістіктен ф ам м ати калы қ си- паты ж ағы нан өзгешелігі, айы рм аш ы лы ғы бол- майды: 1) бұйры қ райдың 2-ж ақ анайы түрімен сәйкес, ұқсас келеді, яғн и омоформалық сипатта болады; 2) сол күйінде қолданылмайды, яғн и тіке- лей басқа сөздермен синтаксистік қары м -қаты - насқа түсе алмайды; 3) тікелей жіктелмейді; тек рай, ш ақ (есімше, көсемш е) тұлғалары н үстеп барып қана жіктеле алады. Қалып етістіктерінің жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|