П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Мысалы,тыңдасам, тыңдатқызбайды
| тыңда, дала, Жамбылды
тәрізді сөйлем дегіты ңда деген етістіктің (туын- ды) түбіріты ңда екені белгілі, бірақ бұл екіты ң- д а (сөйлем дегіты ңда мен оны ң түбірітыңда) бір емес. Бұл сөйлемде етістік түбір тұлғасында емес, бұйрық райдың жекеше, анайы, 2-жақ тұлғасында (сен тыңда) жұмсалған. Ал етістіктің түбіріне тән, бірінші лексикалы қ м ағы на - нақты лы тыңдау қим ы лы , екінш і, соны ң негізінде қалыптасқан абстракциялануы , жалпылануы негізінде пайда болған жалпы грамматикалық м ағы насы - жал- пы қимылды білдіру м ағы насы сөздің лексика- л ы қ м ағы насы өзгеріп кетпей, я ғн и басқа бір жаңа сөз жасалмай, сол созге неше түрлі ф ам м а- тикалық тұлғалар жалғанып, соның нәтижесінде оларға сәйкес ф амматикалы қ мағыналар үстелсе де, сақталып отырады. Мысалы,тыңдасам, тыңдатқызбайды т.б. сөз бен сөз тұлғаларында жалпы тыңдау қимылы сақ- талған да, керісінше бұйрықтық, екінші жақтық, анайы лы қ м ағы на жоқ. С о н д ай -ақ ты ң д а деген түбірге бұйрықтық, 2-ж ақты қ м ағы на тән десек (қазақ тілінің грамматикалары мен кейбір зерт- теулерде де), жоғарыда көрсетілгендей, етістіктің түбір тұлғасы осылай қате анықталып.жүр. Онда тыңда-т-қыз-ба, тыңда-ң-қыра-ма тәрізділерді де етістіктің түбір тұлғасы деп тануға мәжбүр боламыз, ойткені бұлар да осы қолданысындағы мағынасы жағынан етістіктің бұйрықтық, 2-жақ- ты қ, жекеше, анайы түрімен сәйкес келеді: сен ЕТІСТІК 499 тыңдатқызба, сен тыңдатқырама. Ал бұлардың түбір емес екендігі өзінен өзі - түсінікті. Сөйтіп, қазақ тіліндегі сөз таптары ны ң бірі болып танылатын етістік өзіне тән белгілі м ағы - на білдіре алатын, бірақ қазіргі кезде сол күйінде қолданылмайты н түбір тұлға және неше түрлі грамматикалық мағынаның тұлғалық көрсеткіш- тері болып табылаты н ф ормаларды ң түрлену жүйесінің бірлігінен тұрады. Етістік түбірдің грам- матикалық сипатын айқындауда кездесетін пікір ала-құлалы ғы немесе тіпті кейде оны ң мәніне түсінбеушілік етістік категорияларының ерекше- ліктерін анықтап, оларды жіктеуден де байқалып жүр. Әдетте^етістіктің түбірден өзге формалары - ның жүйесі мынадай грамматикалық категория- лар ы ңғайы нда қаралады: 1) қимыл атауы кате- гориясы; 2) салтгылық және сабақтылық катего- риясы; 3) етіс категориясы; 4) болымдылық және болымсы зды қ категориясы; 5) амалдың өту си- паты категориясы ; 6) есім ш елер категори ясы ; 7) көсемшелер категориясы; 8) рай категориясы; 9) шақ категориясы; 10) жіктік, коптікж алғаула- ры ны ң ш аққа қатысы. Кейбір терм индік айыр- маш ылықтарды есептемегенде, бұл қазақ тілі оқулықтары мен етістік жайында жазылған еңбек- терге тән болып келеді. Етістік тұлғалары ны ң жүйесін, оны ң грам- м атикалы қ сипаттарын түсіну үшін етістіктің сойлемде (сөйлеу процесінде) қолданылу ерек- шеліктеріне назар аударайық. Ең алдымен, жоға- рыда көрсетілгендей, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|