П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| і іі
ж л һ к ж ^ 7 ^ 3. Етістік қатарынан бірнеше септік жаяғау- лы сөзді меңгергенде, септіктердің ішінен ол лек- сика-грамматикалық мағынасына орай біреуін, орі кеткенде екеуін айрықша тілеп түрады. Етістіктің қатары нан екі септік жалғаулы созді ерекше меңгеруі дара септік жалғаулы созді меңгеруімен с а л ы с т ы р г а н д а тіл ім ізд е ә л д е қ а й д а с и р е к кездеседі. Мысалы: Кітапты маган оз қолымен берді. Бүл келтірілген мысалдағы берді етістігі лексика-грамматикалық мағынасына орай табыс және барыс жалғаулы сөзді меңгеріп түр. Мүның комектес септік жалғаулы созді меңгеруі жалпы грамматикалық мағынаға байланысты. Сондық- тан да берді етістігінің табыс және барыс жалғау- лы создермен тіркесіп келген түрі ( кітапты ма- ган берді) берік меңгерудің қатарына жатады да, ал оның көмектес септік жалғаулы созбен тіркесіп келген түрі (оз қолымен берді) әлсіз меңгерудің қатарына енеді. Қатарынан бірнеше септік жалғаулы создерді меңгеретін етістіктің бір ғана септік жалғаулы сөзбен берік байланысқа түсуі, жоғарыда айтқан- дай, тілімізде жиі кездеседі. М әселен, Курішті комбайнмен шілде айында орады дейтін болсақ, орады етістігінің табыс жалғаулы созбен тіркесіп келген түрі берік меңгерудің қатарына жатады да, қалғандары, яғни комбайнмен орады, июль айында орады тіркестерінің бағыныңқылары орады етістігінің л ексика-грам м атикалы қ м ағы насы емес, жалпы грамматикалық мағынасына орай белгілі бір септік жалғауын қабылдап түрғандық- тан, әлсіз меңгерудің аясына енеді. Міне, осын- дай ерекшеліісгерге сүйеніп, берік меңгеріле бай- ланысқан соз тіркестерін іштей жалаң берік мең- геру және қосарлы берік меңгеру деп болуге бо- лады. 4. Сабақты етістіктер мен салт етістіктердің меңгеру дәрежесін озара салыстырып қарайтын «болсак^, мынадай ерекшелікті аңғаруға болады. Сабақты етістіктер мағынасына орай тек табыс ж а л ға у л ы с ө зд е р м е н е м е с , ө зге ж а н а м а септіктермен де тіркеседі. Бірақ бүлар сабақты етістіктер болғанды қтан, ең алды м ен табыс септігіндегі созді қажет етеді, сондықтан да са- бақты етістіктердің табыс жалғаулы создермен тіркесіп келген түрі берік меңгерудің қатарына жатады да, ал озге жанама септіктермен тіркесіп келген түрі әлсіз меңгерудің аясына енеді. Сол тәрізді салт етістіктердің ішінен қозғалыс орекетін білдіретін бару, келу, кету, оту тәрізді етістіктердің барыс не шығыс жалғаулы сөздермен тіркесіп келген түрі берік меңгеру тобын қүрайды да, ал бүлардың жатыс, комектес жалғаулы сөздермен тіркесіп келген түрі әлсіз меңгеріле байланысқан соз тіркестерінің тобын қүрайды. Жалаң берік меңгеру сөйлем ішінде оқшау түрып та, сонымен бірге әлсіз меңгеріле байла- нысқан соз тіркестерімен бірлескен, селбескен қалпывда түрып та қолданыла береді. Жалаң берік меңгеру етістіктердің мынадай мағыналық топтарының меңгеруі арқылы жаса- лады: 1) бір норсені жетілдіру, жақсарту мағына- сын білдіретін етістіктердің меңгеруі арқы лы (мектепті безендіру, жерді суландыру, колхозды когалдандыру, білімді жетілдіру т.б.); 2) адамның ішкі коңіл-күйін білдіретін армандау, сағыну, тәрізді етістіктердің меңгеруі арқылы (галым бо- луды армандау, баласын сагыну т.б.); 3) үнату, қүрметтеу мағы насы н білдіретін етістіктердің меңгеруі арқылы жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|