П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.1.1.1. Сабақты етістіктердің меңгеруі
| СЬЗ 'ІІГКМЛЫ'!
да тең дәрежеде көңіл бөлу қажет. Міне, осылай қарастырғанда ғана меңгерудің табиғаты жан-жақ- ты айқындалады; в) етістік табыс жалғаулы создер- мен еркін тіркесетін болса, есімдер табыс жалғау- лы сөздерді меңгере алмайды. Тілімізде коргіш, білгіш, сезгіш тәрізді туынды сын есімдердің та- быс жалғаулы сөздерді меңгеруі кездеседі, бірақ бүлардың меңгеруіне сын есім емес, етістікке тән сабақтылық мағынасы әсер етіп түр. Ойткені етістік туынды сын есімге айналғанмен, озінің бастапқы меңгеру қасиетін сақтап қалған. Соны- мен жоғарыда айтылғандарды ескере келіп, мең- геруге былайша анықтама беруге болады: басыңқы сы ңарды ң л е к с и к а-гр а м м а ти к а л ы қ соз табы ретіндегі жалпы категориялдық мағынасына орай бағы ны ңқы ны ң атау мен іліктен басқа септік жалғауларында түрып сабақтаса, біржақты бай- ланысуы меңгеру деп аталады. 2.1.1.1. Сабақты етістіктердің меңгеруі Қ а за қ тіліндегі түбір түлғалы етістіктер (қазіргі деңгейден алғанда) іс-әрекетті, қимыл- ды, күйді, жалпы процестерді білдіру түрғысы- нан өздерінің ішкі лексикалы қ, семантикалық сапасы жағынан біркелкі емес. Мәселен, адам- ның еңбек процесімен, қимыл-әрекетімен бай- ланысты етістіктер негізінен, табыс септігіндегі тура толықтауышты қажет етсе, ал адамның ішкі көңіл-күйін, қозғалыс-әрекетін (тек кейбір рет- терде ғана болмаса) білдіретін етістіктерде мүндай қ а б іл е т ж о қ . М ін е о с ы н д а й м а ғ ы н а л ы қ ерекшеліктері жағынан жоне табыс септігіндегі тура объектіні қажет ету немесе қажет ете алмау қасиеттері жағынан тіліміздегі етістіктер сабақты және салт болып, іштей үлкен екі салаға болінеді. С абақты етістіктер мен салт етістіктерді бірінен-бірін айырып корсетерліктей арнаулы морфологиялық көрсеткіштер жоқ, сондықтан да оларды дара қалпындағы мағынасына қарап, мы- нау сабақты етістікке жатады да, ал мынау салт етістіктің қатарына енеді деп түйіп айту кейбір реттерде м үм кін де емес. Бүл, ең алды мен, етістіктердің омонимдік қасиетіне, көп мағына- лылығына және мағыналық жағынан аса қүнар- лылығына байланы сты ^ М әселен, қара деген етістікті алатын болсақ, мүның екі түрлі мағы- насы бар: біріншісі - көзді тігіп қарау, екіншісі - багу, мәпелеу, коз қырын салу. Жур етістігі мына- дай мағыналарға ие: 1) қадамдап жүру; 2) бір нәрсені ойынға қосу (крестің королін жүру не- месе ферзаны жүру). Міне, осымен байланысты жоғарыда келтірілген етістіктер қолданылу ыңға- йына қарай бірде сабақты, бірде салт мағына- сында қолданылады. Мысалы: бүлтқа қара, үйге жүр, үйлеріңе тараңдар дейтін болсақ, бүлардың қүрамындағы қара, жүр, тараңдар сөздері салт етістік қатарына жатады да, ал малды қара (бағу мағынасында), крестің королін жүр тіркесі қүра- мындағы етістіктер сабақты етістіктерге енеді. Бүл тәрізді етістіктерді былай қойғанда тіпті мағына- сы айқын жатқан етістіктердің озін синтаксистің қарамағына салмай, дара, оқшау қалпында алып, оларды сабақты және салт етістіктерге ажырату б ір ж а қ т ы л ы қ т ы а ң ға р та д ы . /С о н д ы қ т а н да етістіктердің табыс септігіндегі тура толы қта- уышты меңгеру қасиеті сабақты етістікті айқын- даудың негізгі олшемі болып табылады^ Қазақ тіліндегі сабақты, салт етістіктің түлға- лы қ ерекшелігі болмайды, бірақ оларды жоғары- да айтқандай, мағынасына және табыс септігіндегі с ө зб е н т ір к е с е алу н е м е с е т ір к е с е алм ау мүмкіншілігіне қарай айқындауға болады. Осы түрғыдан, жазу, кесу, шабу, тігу, себу, кіру, егу, салу, қирату, бүзу, ату, үру, жүргізу, итеру, сүйреу, ішу, жеу тәрізді іс-орекетті білдіретін етістіктер, айту, сүрау, согу, қаргау, мақтау тәрізді сөйлеу мәнді етістіктер, кору, есту, тыңдау тәрізді сезіну етістіктері сабақты етістіктер қатарынан орын алады, ойткені бүлар озінің мағынасы жағынан тура объекті мәніндегі созбен сабақтасып, олар- ды жетегіне алып, меңгеріп түрады. Сөйтіп, ол табыс септігіндегі зат есімдермен, есімдіктермен, заттанған (субстантивтенген) создермен тіркесіп, сөз тіркесінің белгілі бір үлгісін (моделін) жа- сайды. Соз тіркестері осы типтес үлгілердің негізінде жасалады, толығады, өркенін жая береді. Семантикасы жағынан топтастырылған са- бақты етістіктердің ішінен іс-орекетті білдіретін етістіктердің орны ерекше. Өйткені бүл етістіктер, негізінен, кісінің еңбек процесімен, іс-әрекетімен байланысты болып келеді. М үндай мағынаны білдіретін етістіктер етістіктің басқа семантика- лы қ топтарынан іс-әрекеттің тура объектіге ба- ғытталуы, қимыл-әрекеттің объектілі болуы жа- ғы н ан ерекш еленеді. С о н д ы қтан да мүндай етістіктер ең алдымен табыс жалғаулы создерді керек етіп түрады. Шындығында, табыс жалғау- лы соз тіркесінде сабақты етістіктің торінен орын алатын қимыл, іс-эрекеттің сабақтылық мәні тура объектіге бағытталып қана қоймайды, сонымен бірге оны ң орындалуына субъектінің тікелей ықпалын да білдіреді. Іс-әрекетті білдіретін етістіктер ең алдымен табыс, қала берді озге септік жалғаулы создерді м е ң ге р е д і. М ү н д ай м а ғ ы н а н ы б іл д ір е т ін етістіктердің әр түрлі септік жалғаулы создермен т ір к е с у і о л а р д ы ң м а ғ ы н а л ы қ ж ағы н ан ерекшелігіне байланысты. Моселен, бағытталған қимыл-әрекет объектіні толық қамтитындай бол- |