П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет258/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   254   255   256   257   258   259   260   261   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ІҮШГЧ^ЫҮІАЛЫІУ, ҚХГАІУІЫ
Бұндағы қосымш а морфемаларды керісінше 
етіп тізбектеуге бола бермейді, ойткені бұл ма- 
ғы н ан ы б ілдіретін осы сөзді құрауда әрбір 
косымш а морфемалардың озіне тиісті мән - ма- 
ғынасы, алатын орны, кейде атқаратын қызметі 
бар. Қосы мш аларды ң тұл ғал ы қ сипаты келесі 
тақырыпта арнайы сөз етіледі.
Тұбір м орф ем аны ң м ағы насы нақты лы, ол 
м ағы на түбірдің тікелей өз бойында және өзі 
дербес болса, қосы м ш а м орфеманы ң мағынасы 
тым жалпы, тек сөздің құрамында ғана анықта- 
лады, түбір білдіретін м ағы наға ғана негізделеді, 
олар дербес қолданылмайды. Осымен байланыс- 
ты тілімізде түбір м орф ем алар сан ж ағы н ан
қосы м ш а м орфемадан әлдеқайда көп. Тарихи 
ж ағы нан бұл екеуі де жетіліп отырады, олар 
көбейіп, өзгеріп те отырады. Кейбір морфемалар 
тілімізден ш ы ғы п қалса, кейбір морфемалар 
екінш і бір м о р ф ем ам ен қосы лы п кетіп, өлі 
м орф ем аға ай н а л а д ы : 
-уан, -уат , -оят, -оян,
-үзын, -үзак, -кызыл,
-
кыздыр, барғаннан соң, -бар-
ғансоң, -барғасың, шейін, -ш а/-ш е
т.б.
Қ осы мш алар белгілі топтағы сөздерге жал- 
ғанады , оларды ң өз ішінде де м ағы налары мен 
қызметтері бірдей емес. Біразы өздері ж алған- 
ған создерге жаңа лексикалы қ немесе сөзжасам- 
д ы қ я д е р и в а ц и я л ы қ м ағы н а үстесе (
ж ы лкы -
шы, апта-лык, шеге-ле, біл-ім),
сөйтіп, сөзжасам 
тәсілінің бір түрі болып таны лса, енді біразы 
сөздің м ағы насы на еш бір озгеріс енгізбей, таза 
грамматикалық м ағы на үстеп, кейде ол сөзді ба- 
сқа сөзбен байланы стырып та тұрады. Осындай 
мағыналары мен қызметтеріне қарай қосымша- 
лар копш ілік грамм атикаларда 
ж үрнак-ж алғау
болып бөлініп жүр. Демек, морфемалық құрамы 
ж ағы нан 
түбір, косымша,
(жалғау, жұрнақ), 
соз
деген бәліктер мен ұғы м дар болады. Бұлардан 
басқа кейбір еңбектерде соз, туынды түбір деген 
ұғы м дарм ен сәйкес келетін 
негіз
(создің негізі) 
деген термин де ара-кідік қолданылып жүр. Сон- 
дай-ақ мағыналық ж ағынан қосымша морфема- 
ларды ң, я ғ н и , қосы м ш аларды ң өз ішінде омо- 
нимдік, синонимдік, антонимдік, моносемиялық
- полисем иялы қ сипаттары , құрамы ж ағы нан 
жалаң және күрделі, құрам а, шығуы ж ағы нан 
төл және кірме қосымш алар бар екенін ескерген 
жөн.
1.2. Қ О С Ы М Ш А Л А Р. Қ О С Ы М Ш А Л А РД ЬІ Ж ІК ТЕУ
Қ азақ тілінде қосы м ш а немесе қосымш а 
морфема ұғы м ы ны ң мәні неде, сипаты қандай?
Қ азақтіл білімінде қосымшалар морфеманың 
бір түрі ретінде м ағы налы қ ерекш еліктері мен 
қызметі ж ағы нан жалғау мен ж ұрнақ болып екі- 
ге бөлініп жүргені белгілі. Сөздің м орф ология- 
л ы қ құрамды бір бөлігі ретінде ж әне сөздің ма- 
ғыналы дербес бөлшегі болып табылатын түбірден, 
бір ж ағы н ан , бөлек морфема, екінш і ж ағы нан, 
түбірмен бірлесіп барып сөз құрап, қосымш а мән 
үстеп, бірлікте тұру арқылы және кейде ол сөзді 
сөйлеу процесінде басқа сөздермен қары м -қаты - 
насқа түсіріп тұратын морфема ретінде, танылып 
ж үр. О с ы н ы ң н е гізін д е , үш ін ш і ж а ғ ы н а н , 
с ө зд ер д ің с и н т е т и к а л ы қ ж о л м ен ж а с а л ғ а н , 
біріншіден, жаңа сөз жасайтын немесе сөзжасам 
тұлғалары , екінш іден, сөз түрлендіретін немесе 
ф орм а тудыратын және, үшіншіден, соз ж алғас- 
тыратын немесе сөз байланыстыратын тұлғалары 
деп бөлу дәстүрі бар.
Ал түркологияда қосымш а деген ұғым “аф- 
ф и к с ” терм инім ен белгіленеді де, ол көбіне өз 
ішінде әрі қарай жіктелмей, өте кең мағы нада 
қолданылады, сөйтіп, “афф икс” деген термин, бір 
ж ағы н ан қазақ тілінің грамматикаларында қол- 
даны лы п жүрген қосы м ш а мәнінде, екінш і жа- 
ғы н ан , әрі жалғау, әрі ж ұрнақ мәнінде бірдей 
жұмсалады. Сондықтан да түркологиялық әдеби- 
еттерде бір ж ағы н ан , “аф ф икс м нож ественного 
числа” (көптік жалғау), “аффикс падежа” (септік 
ж алғау), “аф ф икс принадлеж ности” (тәуелдік 
жалғау), “аффикс сказуемости” немесе “ предика- 
тивности” (жіктікжалғау), екінші ж ағы нан, “аф- 
фиксы залога” (етіс жұрнақтары), “аффиксы сте- 
пени ср авн ен и я” (шырай ж ұрнақтары ), үшінші 
жағынан, “аффиксы именного словообразования” 
(есім тудыратын ж ұрнақтар) деген күрделі тер- 
миндер немесе жеке жалғаулар мен бірге сәз 
түрлендіретін қосымшалардың да, сөзтудыратын 
қосы м ш аларды ң да әрбір түрін “а ф ф и к с ” деп 
көрсету жиі кездеседі. Бұнымен бірге “аф ф и кс” 
термині м ағы насы мен қызметтік ерекшеліктері 
ж ағы нан кейде соз түрлендіруші (словоизмени- 
тельны й), соз тудырушы (словообразую щ ий), 
форма тудырушы (формообразующ ий) болып та 
болініп отырады.
Қайткен күнде де қазақ тіл білімінде қосым- 
шаларды белгілі түрлерге жіктеуге негіз болатын 
қасиеттері қосымшалардың мәні, мағыналықсыр 
сипаты, қолданыстық қызметі, жіктеу жүйесі то 
лы қ айқындалды деуге болмайды. Қосымшалар- 
ды ң қазақ тілі грамматикаларында көрсетілп 
жүрген айырым белгілері, мағыналық, қызметт^ 
түрлері оны сөз құрамының бір морфемалы|


жоқ болуы, я ғн и қосы м ш а атаулының түбірге 
ж алғанбай еш бір м ән -м ағы н а білдіре адмауы, 
демек, өз бетімен жеке дара қолданылмауы және 
түбірдің ды бы сты қ ы ңғайы на, әуеніне лайы қ 
үндестік заңы негізінде құбылып, вариантталып 
барып түбірге ж алғануы. Ж әне осымен қатар 
қ о с ы м ш а л а р т ү б ір г е ж а л ғ а н у ы а р қ ы л ы , 
біріншіден, ж аңа м ағы на білдіріп, ж аңа сөз ту- 
дыру немесе, екінш іден, түбір білдіретін негізгі 
мағы наны өзгертпей, оған әр түрлі қосымш а 
мағына үстеуі болып табылады. Соны ң нәтиже- 
сінде барып қосы м ш алар белгілі қы змет атқара 
алады немесе қызметі семантикалық сипатының 
шеңберінде қалып қояды. Сөйтіп, қосымшалар- 
ды ң


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   254   255   256   257   258   259   260   261   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет