П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 3
АЛҒЫ СӨЗ “Қ азақ грамматикасы” - қазақ тілінің бүкіл грамм атикалы қ қүры лы сы н, бар деңгейін бірге алып қарастырған, бірбүтін түтас еңбек. М үңдай қүрылымды грамматикалар, рас, бүрын да бол- ған. Солардың бірі - П .М .М елиоранскийдің екі бөлімді (1894 ж әне 1897 жылдары жарияланған) “Краткая грамматика казак-киргизского язы ка” дейтін кітабы. Ол қазақ грамматикасының жал- пы алғаш қы тәж ірибесі-тін. Б ірақ бүл жерде бірден басын аш ы п алатын мынадай принципті мәселе бар: аталмыш грамматика коп жағдайда п р а к т и к а лы қ м а қса т т а , ягни қ а за қ т ілін үйренушілер мен уйретушшер ушін ж азы лғанға үқсайды . Олай деуге мынадай бірнеше жағдай итермелейді: 1) екі болімін қоса алғанда кітапты ң бар колемі 150 беттей ғана; бүған жалғас “П рим ер- ный разбор и перевод отрывка в прозе”, “П ри- мерный разбор и перевод отрывка в стихах” және “Глоссарии к разобранным отрывкам” дейтін 23 беттен туратътметодикалық нусқама сипатты үш қосымш а берілген; * 2) “Краткая грамматика казак-іш ргизского язы к а” кітабында ш ыны нда негізінен тіл үйре- ну, тіл үйрету м ақсаты козделгені авторды ң кіріспедегі “в небольш ой грамматике для начи- нающих” , “при изучении язы ка с чисто прак- тической целью”, “для усвоения себе правиль- ного произнош ения” , “цель этой второй части грамматики заклю чается не более в том, чтобы познаком ить читателя в сжатой форме с си н - таксическим строем казак-киргизского язы ка и разъяснить на примерах наиболее нужные правила, которым следует руководствоваться приупотреб- лении различных форм и составлении предложе- ний” дейтін создерінен де айқын аңғарылады; 3) ж оғары да айты лғандарды ң сы рты нда, М елиоранский қазақтрам матикасыны ң синтак- сис болімін дайындау үстінде озі үстанған түрғы- бағдары жонінде кіріспеде былай деп жазады: “При составлении киргизского синтаксиса мне послужила весьма полезным пособием “Грамма- тика алтайского язы ка”. Синтаксический строй почти во всех турецких наречий не только в главных чертах, но даже во многих частностях одинаков, так что, познакомившись, основатель- но с синтаксисом одного из них, можно уже довольно удовлетворительно разбирать синтак- сически турецкую речь вообще... Я пользовался ею и как планом (в особенности в 1 главе), и как источником при изложении многих частных синтаксических правил; так например в “уче- нии о падөжах” у меня найдется весьма немного перемен ср авн и тел ьн о с “Г рам м атикой алтай- ского языка”, разве только формулировка неко- торых правгй/несколько иная, а все изложение вообще более сжато... Н и специалисты , н и тем более начинаю щ ие туркологи не посетуют на меня, надеюсь, за то, что я таким образом отчас- ти повпюрил или перефразировал “Грамматику ал- тайского языка” (баса көрсетіп отырған біз - Е.Ж.); 4) П.М.Мелиоранскиіідің грамматикасы, аты- нан да корініп түрғандай, шынында да қы сқаш а грамматика, жоғарыда айтқаны м ы здай, 23 бет қосымш аны былай қойғанда, бар көлемі не бәрі 15.0 беттей ғана. Қ ы сқаш а грамматика екенін автордың озі де кіріспеде “сознавая известную неполноту своего труда” , “в неболыіюй грамма- тике”, “более сжато”, / ^ сжатой форме” деп, бір емес, екі емес, үнемі ескертіп отырады; 5) автор озінің бүл қа за қ грамматикасын В.В.Радлов ж ариялаған әдебиет үлгілерінің тек кейбіріне ғана сүйеніп жазған; ш ағын көлемді бүл тіл материалы қазақ тілінің байыргы бай маз- м уны н, халы қт ы қ қалпы н, негізгі сипатт ы ерекшеліктерін, оның жалпы лингвистикалық та- бигатын неғүрлым терең таны п білуге, тілдің грам м ати кал ы қ қ ү р ы л ы сы н түтас бір жүйе ретінде, оны ң грамм атикалы қ қүрылысындағы қүбылыстарды , тілдік единицаларды өзара ты- ғыз байланыста алып қарауға, сөз ж оқ, азды қ қылады. С .Н .И ван овты ң XIX ғасырдағы граммати- калық еңбектердің ішінен түрік тілдері жоніндегі кейінгі зерттеулерге негүрлым кобірек әсер ет- кен үш іргелі (“к а п и т а л ь н ы х ” ) зерттеу д і: А .М .К азем бектің“Общ ая грамматика турецко- тата^ского язы ка” , О .Н .Бетлингтің “ІІЬег сііе Зргасһе сіег Іаки іеп ” жоне “Грамматика алтай- ского язы ка” кітаптарын боле қарайты ны , ал |