П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет271/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   267   268   269   270   271   272   273   274   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

196
СӨЗЖАСАМ
на, дәмхана
(закусочная), 
дэрісхана
(аудитория), 
перзентхана
(роддом) т.б. талай сөздің жасадуы- 
на қатысты, ол сөзжасамдық белсенді қызметке 
көшті.
С ө зж а с а м д ы қ ж ұ р н а қ т а р д ы ң т о л ы ғ у ы
ж ұрнақтардың бір-бірімен тұлға, м ағы на ж ағы - 
нан кірігуі арқы лы да болып оты рады , о ған
тілдегі күрделі ж ұрнақтарды келтіруге болады: 
-дас < да + с, -лан < л а + н, -ғанш а < ған+ ш а,
-малы <ма+лы, -ушы <у

іиы, -дықтан < дық+тан
т.б.
Тілдің сөзжасам жүйесінің күрделенуі, баюы, 
толығуы көбіне сөзжасамдық жұрнақтардың ма- 
ғы налы қ құрамының кеңеюі арқылы да болады, 
сөзжасамдық жұрнақтардың ішінде әр түрлі ма- 
ғы на беретін жұрнақтар жиі кездеседі. М әселен, 
-ыс,
-/сж ұрнағы зат есім жасайтын жұрнақ сана- 
латы ны белгілі. Осы ж ұрнақ тілде түрлі м ағы - 
налы атаулар жасайды. Мысалы 
ағыс, тігіс, сөгіс
сияқты туынды сөздер мен 
жеңіс, тыныс, шабыс,
өзгеріс
деген туындылардың м ағы насы бір емес. 
Бұлардың алғаш қылары нда нақты заттық ұғым 
болса, соңғы лары нда дерексіз затты қ ұғы м ба- 
сым. Сол сияқты
қатынас, байланыс, жиналыс
туылымдарының м ағы насы олардың бәрінен де 
бөлек. Ал олардың бәрінде де бір ған а ж ұрнақ 
қолданылып тұрғаны анық. Бұл арада бір жұрнақ- 
ты ң м ағы насы кеңейгенін көріп тұрмыз. Бұл 
ж ағдай тілде қосы м ш аны ң қызметін арттырып, 
оны ң қолданылу мүмкіндігін күш ейтіп тұр.
Қосымшалардың мағына жағынан дамуы өте 
ерте басталған. Мысалы 
-ғы, -қы
қосымш асы ең 
көне жазба ескерткіш-орхон жазбаларында да әрі 
затты қ м ағы на, әрі сы нды қ м ағы н а берген. Ал 
-ығ, -іг
ж ұрнағы көне жазба ескерткіш тердің 
өзінде көп мағыналы қосымш а болған: ол 
біліг
сөзінде дерексіз заттық ұғым жасаса, >чу/сдегенде 
жанды заттың атын ж асаған, яғн и ол 
құс
деген 
сөз. С ондай-ақ 
бітіг
дегенде жазу, жазба деген 
ұғым беріп, жоғарыдағы келтірілген мағыналар- 
дан да басқа ұғым туғызып тұрғаны көрініп тұр.
Бұдан ш ы ғаты н қорытынды Орхон жазба- 
лары кезеңінде қосымш алардың сем антикалы қ 
ж ағы нан дамуы басталған. Бұл құбы лы с тілдің 
даму тарихында үздіксіз жүріп отырған, сондық- 
тан оны тіл дамуына тән негізгі заңды лы қтар- 
дың бірі ретінде қараған дұрыс. Осы заңдылық- 
тың нәтижесінде тілде көп мағыналы қосымш а- 
лардың саны көбейген. Қазіргі тіліміз көп ма- 
ғыналы қосымшаларға өте бай: 
-дық/-дік, -т ы қ/
-тік, -лы қ/-лік
жұрнағы қазақ тілінде екі сөз та- 
бына жатады. Олар - зат есім және сын есім.
Осы ж ұрнақты ң екі сөз табына бірдей қатысты 
болуы оның сөзге заттық мағы на беріп, зат есім- 
дер ж асауы на ж ән е затты ң сы н ды қ белгісін 
білдіріп, сын есім сөздер жасауына тікелей бай- 
ланысты. Одан осы қосы м ш аны ң мүлдем екі ба- 
сқа мағына беретін омоним қосымш аға айналға- 
нын көруге болады. Ол 
-лы қ
қосы м ш асы ны ң 
мұндай дәрежеге жетуі көне дәуірде басталып, 
үнемі даму үстінде болуымен байланысты. Ал олар 
қазір екі сөз табы ны ң ж ұрнағы болғаны м ен, 
төркіні бір екені - ғылы мда дәлелденген мәселе. 
Б ірақ бұл қ о сы м ш ан ы ң м ағы насы м ұны м ен 
бітпейді. Зат есім нің өзінде ғана ол - бірнеш е 
түрлі м ағы на беретін көп мағы налы қосымш а: 
ауыздық, мұрындық
сияқты сөздерде 
-дық
үй малы 
ж абды қтары ның, құралдары ның атын білдіреді. 
Ал 
орындық, қазандық
дегенде үй бұйымдарының 
аты ж асалған. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   267   268   269   270   271   272   273   274   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет