П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 196
СӨЗЖАСАМ на, дәмхана (закусочная), дэрісхана (аудитория), перзентхана (роддом) т.б. талай сөздің жасадуы- на қатысты, ол сөзжасамдық белсенді қызметке көшті. С ө зж а с а м д ы қ ж ұ р н а қ т а р д ы ң т о л ы ғ у ы ж ұрнақтардың бір-бірімен тұлға, м ағы на ж ағы - нан кірігуі арқы лы да болып оты рады , о ған тілдегі күрделі ж ұрнақтарды келтіруге болады: -дас < да + с, -лан < л а + н, -ғанш а < ған+ ш а, -малы <ма+лы, -ушы <у + іиы, -дықтан < дық+тан т.б. Тілдің сөзжасам жүйесінің күрделенуі, баюы, толығуы көбіне сөзжасамдық жұрнақтардың ма- ғы налы қ құрамының кеңеюі арқылы да болады, сөзжасамдық жұрнақтардың ішінде әр түрлі ма- ғы на беретін жұрнақтар жиі кездеседі. М әселен, -ыс, -/сж ұрнағы зат есім жасайтын жұрнақ сана- латы ны белгілі. Осы ж ұрнақ тілде түрлі м ағы - налы атаулар жасайды. Мысалы ағыс, тігіс, сөгіс сияқты туынды сөздер мен жеңіс, тыныс, шабыс, өзгеріс деген туындылардың м ағы насы бір емес. Бұлардың алғаш қылары нда нақты заттық ұғым болса, соңғы лары нда дерексіз затты қ ұғы м ба- сым. Сол сияқты қатынас, байланыс, жиналыс туылымдарының м ағы насы олардың бәрінен де бөлек. Ал олардың бәрінде де бір ған а ж ұрнақ қолданылып тұрғаны анық. Бұл арада бір жұрнақ- ты ң м ағы насы кеңейгенін көріп тұрмыз. Бұл ж ағдай тілде қосы м ш аны ң қызметін арттырып, оны ң қолданылу мүмкіндігін күш ейтіп тұр. Қосымшалардың мағына жағынан дамуы өте ерте басталған. Мысалы -ғы, -қы қосымш асы ең көне жазба ескерткіш-орхон жазбаларында да әрі затты қ м ағы на, әрі сы нды қ м ағы н а берген. Ал -ығ, -іг ж ұрнағы көне жазба ескерткіш тердің өзінде көп мағыналы қосымш а болған: ол біліг сөзінде дерексіз заттық ұғым жасаса, >чу/сдегенде жанды заттың атын ж асаған, яғн и ол құс деген сөз. С ондай-ақ бітіг дегенде жазу, жазба деген ұғым беріп, жоғарыдағы келтірілген мағыналар- дан да басқа ұғым туғызып тұрғаны көрініп тұр. Бұдан ш ы ғаты н қорытынды Орхон жазба- лары кезеңінде қосымш алардың сем антикалы қ ж ағы нан дамуы басталған. Бұл құбы лы с тілдің даму тарихында үздіксіз жүріп отырған, сондық- тан оны тіл дамуына тән негізгі заңды лы қтар- дың бірі ретінде қараған дұрыс. Осы заңдылық- тың нәтижесінде тілде көп мағыналы қосымш а- лардың саны көбейген. Қазіргі тіліміз көп ма- ғыналы қосымшаларға өте бай: -дық/-дік, -т ы қ/ -тік, -лы қ/-лік жұрнағы қазақ тілінде екі сөз та- бына жатады. Олар - зат есім және сын есім. Осы ж ұрнақты ң екі сөз табына бірдей қатысты болуы оның сөзге заттық мағы на беріп, зат есім- дер ж асауы на ж ән е затты ң сы н ды қ белгісін білдіріп, сын есім сөздер жасауына тікелей бай- ланысты. Одан осы қосы м ш аны ң мүлдем екі ба- сқа мағына беретін омоним қосымш аға айналға- нын көруге болады. Ол -лы қ қосы м ш асы ны ң мұндай дәрежеге жетуі көне дәуірде басталып, үнемі даму үстінде болуымен байланысты. Ал олар қазір екі сөз табы ны ң ж ұрнағы болғаны м ен, төркіні бір екені - ғылы мда дәлелденген мәселе. Б ірақ бұл қ о сы м ш ан ы ң м ағы насы м ұны м ен бітпейді. Зат есім нің өзінде ғана ол - бірнеш е түрлі м ағы на беретін көп мағы налы қосымш а: ауыздық, мұрындық сияқты сөздерде -дық үй малы ж абды қтары ның, құралдары ның атын білдіреді. Ал орындық, қазандық дегенде үй бұйымдарының аты ж асалған. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|