П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

Б іріккен сө зд ерд ің де, тір кесті күрделі 
сөздердің де түп негізі сөз тіркестері деген кағи - 
да ғылымда әбден орны ққан. Қазіргі тіліміздегі 
біріккен сөздердің құрам ы ндағы сы ңарларды ң 
өзара қарым-қатынасынан олардың алғашқы син- 
таксистік байланысы аны қ байқалады.
Кейбір зерттеуде біріккен сөздердің басым 
көпшілігі изаф еттің 1-түрі ретінде саналады. 
Оларға 
қаламүш, іиашбау, қолғап
сияқты екі сы- 
ңары да қосы м ш асы з зат есім сыңарлардан жа- 
салған біріккен сөздер жатқызылады.
Осы ү лгім ен ж а с а л ға н б ір ік к е н сөзд ер 
тілімізде оте көп: 
абжылан, аброй, адамата, адам-
зат, адыраспан, айбалта, айдала, айқабақ, айнакөз,
айылбас, айырбас, асқабақ, асқазан, атауыз, атқо-
нақ, атқосшы, атқүйрық, атқүлақ, аюқүлақ, бақа-
бас, балақьіз, балауыз, балбөбек, балықкөз, басалқа,
баспана, баспасөз, бэйшешек, бүзаубас, бүзаутас,
гүлсерік, дэуқабақ
т.б.
Изафеттік тіркестің барлық түрінен біріккен 
сөздер ж асалған. И зафеттің екінші түрінен ж а- 
салған біріккен сөздер де бірталай, мысалы: 
ота-
ғасы, қолбасы, елубасы, қонақасы, сэресі, оттегі, ел-
басы, түнеугүні, қүсбегі, атбегі, өмірбойы, қазоты,
киікоты, бақаоты.
М ұнда бірінші сыңар қосым- 
шасыз болса, екінш і сыңардағы тәуелдікж алғау 
сақталған.
Изафеттік тіркестегі екі сыңардың да қосым- 
шалары сақталған біріккен сөздер де бар, бірақ 
бұлар аз. М ысалы: 
жаздыгүні, қыстыгүні, күздігүні.
Бұл біріккен сөздердің бірінші сыңарындағы ілік 
септіктің со ң ғы дыбысы сақталм аған, қы сқар- 
ған , бірақ -дь/буы ны сақталған , ал екінш і сы- 
ңардағы тәуелдік жалғауы толы қ сақталған.
Сыңарларында анықтауыштық қатынас баіі- 
қалатын біріккен сөздер тобына бірінші сыңары 
сын есім, сан есім, есімдік, екінш і сыңары зат 
есім болып келетін біріккен сөздер жатады: 
аққай-
ран, аққүлақ, аққүтан, ақшеңгел, қаракүйе, қарақүрт,
қарақүс, қаракоз, қараандыз, қарашайыр, қараокпе,
қызыпқүйрық, қызылтаңдай, қызылтамыр, сарбүға,
сарқарын, сарыауру, сарыбалақ, сарыбауыр, сарыкүйік,
сарымалма, сегізкоз, сарымойын, сарыіиаған, сары
- 
созақ, сарысопақ, сарытоқаіи, сарысадақ, сарыша-
ғыл, сарышүнақ, сарышытыр, біраз, біртоға, екібас-
тан, екіқабат, екіталай, Екібастүз, бесжылдық, бе-
сенеден
, 
бүгін, ешкім, ештене, элдекім, биыл, элдене,
бірқазан, бессайысіиы, сегізаяқ, Бесарық.
Бұл мысалдар ғалымдар пікірінің дұрысты- 
ғына толы қ дәлел бола алады. Тілімізде анықта- 
уыш тық қары м -қаты настағы сөз тіркестерінің 
мағына тұтастығы на көшіп, яғни бір м ағы наға
көшуі арқылы, ды бы сты қ құрамы ж ағы нан да 
бірігіп, біртұтас сөзге ай налған біріккен сөздер 
оте көп екені белгілі.
Біріккен сөздердің бұл түріне қарағанда, то- 
лы қтауы ш ты қ қаты настағы сөз тіркесінен жа- 
салған біріккен сөздер азырақ. Олар төмендегі- 
дей: 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: