П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
бөл: бөлім, бөлме, бөліс, бөлін, бөлдір, бөлгіз; көр
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| бөл: бөлім, бөлме, бөліс, бөлін, бөлдір, бөлгіз;
көр: көрім, көрме, көріс, көрін, көргіз; ор: орім, орме, оріс, оріл, оргіз; қой: қойм а, қойын, қойыл, қойыс, қойдыр, қойғыз. Бұл мысалдар 4 сөзжасамдық ұядағы 4 түрлі түбірлес туынды түбір сөздерден келтірілді. Осы мысалдарда -ім, -ма, -іс, -ін, -дір, -гіз жұрнақтары- ның 4 сөзжасамдық ұяда да қолданылып тұрға- нын көруге болады. Осы ретте етістіктен етістік тудыратын ж ұрнақтарды ң сөзжасамдық ұялар- дың көбінде қолданылатынын атаған дұрыс. Сөзж асамды қ ұяны ң құрамындағы туынды сөздер түрлі сөз табына қатысты бола береді. Сон- дықтан оның құрамында түрлі сөз табының сөзжа- самдықжұрнақтары қолданылады. Бұл сөзжасам- ды қ ұяның бір сөз табы на байлаулы болмауын туғызады. Атап айтқанда, бір сөзжасамдық ұяда түрлі сөз табына жататын түбірлес туынды түбір сөздер жасалады. Ол әр сөз табыны ң туынды сөздерінің әр түрлі сөзжасамдық ұядан орын алу- ын туғызады. Ал ол сөз табыны ң жұрнақтары түрлі сөзжасамдық ұяда қоданыла береді дегенді білдіреді, ол ж ұрнақтарды ң түрлі сөзжасамдық ұяда қолданылуын туғызады. Қ оры та к е л ге н д е , с ө зж а са м д ы қ ұ я д ағы түбірлес туынды сөздер түрлі сөз табына қатысты бола береді. Ол сөзж асамдық ұяны ң түп негіз сөзінің қай сөз табынан болуына да қатысты емес. М ысалы, доц деген түп негізден жасалған созжа- самды қ ұяда дөңбек, доңгелек, доңгелекше, доңес деген туынды түбір зат есім сөздермен қатар, доңбектен, доңбекші, доңбекшіт, доңгеле, доңгелек- те, доңгелектел, доңгелектет, доңгелен, доңгелент, доңгелеңкіре, доңгелес, дәңгелет, доңден, доңесте, доңестел, доңестен, доңестендір, доңки, доңкит де- ген туынды түбір етістіктер бар. Сол сияқты дөңгіл, доңдей, доңді, дөңкиіңкі тәрізді туынды түбір сын есім сөздер де бар. М іне, бұл құбылыс сөзжасам- ды қ ұя атаулының бәріне де қатысты. С оны мен сөзж асам ды қ ұяның құрамы бір негізгі түбір сөз бен түбірлес туынды түбір сөзден тұратыны ж әне ол туынды түбірлерді жасайтын жұрнақтардан тұратыны анықталды. Бір сөзж асам дық ұяда бір ғана негізгі түбір сөз болып, одан толып жатқан түбірлес туынды түбір сөз ж асалаты нды қтан, сол туынды түбір сөздердің бәрі тікелей негізгі түбір сөзден жасала ма, әлде оның басқаша жасалу жолы бар ма деген орынды сұрақ тууы мүмкін. Бұл сұраққа жауап беру арқы лы ұ яд ағы түбірлес туы нды түбір сөздердің жасалу жолын аңғартуға болады. Бұл мәселеде синтетикалық тәсіл арқылы ту- ынды сөздің жасалу үлгісін еске алу қажет. Тілде туынды түбір сөз түбір сөз+сөзжасамдық жұрнақ үлгісі бойы нш а ж асалатыны ғылымда әбден та- нылған. Сөзжасамдық ұядағы туынды түбір сөздер. де сол заңды лы ққа бағынады . Сөзжасамдық ұя- дағы туынды түбірлердің бәрі сөздік қорда орны бар лексикалық бірліктер. Сондықтан олар негізгі түбір қалай туынды түбірдің жасалуына лексика- лы қ бірлік ретінде негіз болса, туынды түбірлер де лексикалық бірлік құқында басқа туынды сөздің жасалуына негіз бола алады. Осымен байланыс- |