П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет356/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   352   353   354   355   356   357   358   359   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

274
СӨЗЖАСАМ
Ал тізбектердің бәрінің құрам ы н да оны
аяқтауш ы сөз бар, одар туынды сөздер. Бірақ әр 
тізбекті аяқтауш ы сөз әр түрлі, тізбекті аяқтау- 
шы сөз тек бір тізбекке ғана қатысты. М ысалы, 
біл —> білім 
білімді
—> 
білімділік; біл —> білгір
—> білгірсі —> білгірсін; біл —> білім —> білімдар —>
білімдарсы
деген 4 сөзжасамдық тізбекті алайық. 
Бұлар - бір сөзжасамдық ұяның тізбектері. Сон- 
ды қтан оларды ң түп негіз сөзі - 
біл
осы тізбек- 
тердің бәріне ортақ. 4 тізбектің бәрі 
біл
түп негіз 
сөзден басталған. Б ірақ әр тізбекті аяқтайты н 
сөз әр түрлі. 1 - тізбек 
білімділік
туынды сөзіне 
аяқталған, 2 - тізбек 
білгірсін
сөзіне, 3 -тізбек 
білімпаздык
сөзіне, 4 - тізбек 
білімдарсы
сөзіне 
аяқталған.
Бұл мысалдар бір сөзжасамдық ұяның тізбек- 
терінің түп негіз сөзі бір болғанда да, оларды ң 
аяқтауш ы сөзі түрлі болатыны ан ы қ дәлелдеп 
тұр. Ол осы тізбектерге ғана емес, тізбек атау- 
л ы ға тән заңды лы қ. Бұл заңды лы қ бір сөзж а- 
самды қ ұяны ң тізбектеріне де, түрлі сөзж асам - 
ды қ ұяны ң тізбектеріне де ортақ заңдылық.
Сөзжасамдық тізбектің құрамындағы туын- 
ды түбір сөздер бір сөз табы на да, түрлі сөз та- 
бына да қаты сты бола береді. Әрине, оларды ң 
түрлі сөз табы на жататын туынды сөздер болуы 
жиі кездеседі. М ысалы, 
өн —> өнім —> өнімпаз —>
өнімпаздык
деген тізбекте туынды зат есімдер - 
өнім, өнімпаздык,
туынды сын есім - 
өнімпаз.
Бұл тізбекте туынды зат есім мен туынды сын 
есім жасалған. Ал 
піс —> пісір—> пісірт —> пісріткіз
деген тізбекте тек туынды түбір етістіктер ғана 
жасалған.
Тілде бар сөзжасамдық жұрнақтардың бәрін 
сөзжасамдық ұялардан көруге болады, бірақ олар 
түрлі сәздасамдық ұяда түрліше құрамда қызмет 
атқарады. М ысалы, 
жан —> жандан -> жандан-
дыр —> жандандырт; жан —> жанды —> жанды-
лык; жан —> жансыз —> жансыздан —> жансыз-
дандыр; жар —> жарғы; жат —> жатак —> жа-
таксыз, кыз —> кыздыр —> кыздырыс.
Осы мысапдардағы 1-тізбектезатесімненту- 
ынды етістік, ал бұдан әрі жаңа туынды жасад- 
ған. Келесі тізбекте зат есімнен туынды сын есім 
ж асалған, туынды сын есім сөзден туынды зат 
есім ж асалған. 3 - тізбекте зат есімнен туынды 
сын есім жасалған, туынды сын есімнен туынды 
етістіктер ж асалған, 4 - тізбекте зат есімнен ту- 
ынды зат есім ж асалған. 6 - тізбекте туынды 
етістікгер ғана жасалған.
Бұдан ш ы ғаты н қорытынды сөзж асамдық 
тізбектің құрамы сөз табы ж ағынан түрлі болып
келеді. Бұл - сөзж асамдық тізбекте ең көп тара- 
ған құбылыс. Сонымен бірге созжасамдық тізбек- 
тердің біры ңғай бір сөз табына қатысты сөздер- 
ден құралуы да кездеседі. Бірақ бұл көп емес, 
дегенмен тек етістіктерден құралатын тізбектер 
біраз екені байқалады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   352   353   354   355   356   357   358   359   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет