П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет393/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   389   390   391   392   393   394   395   396   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-а ң //-е ң //-ң . 
Бұл ж ұрнақты ң қатысуымен 
ж асалған туынды түбір зат атаулары да жалпы 
тілімізде санаулы. М ұның және өзіндік бір ерек- 
шелігі: зат атауына да, сын атауына да - екеуіне 
ж алғанымды, екеуіне де кішірейту мәнін үстейді, 
м ы салы : 
бел

белең, бос

босаң, ой - ойаң, кат
( -ты) - катаң, сор - сораң\
ал 
өртең, тозаң, кезең
лексем алары ндағы
-а ң //-е ң
қосы м ы нан ондай 
кішірейту мәні сезілмейді, мұнда қайта ж ұрнақ- 
ты қ сипат басы мы рақ. 
Белең, босаң, ойаң (ояң),
қатаң дегендердегі - 
аң//-ең
қосымдарынан бұған 
керісінше, яғни сөзжасамдықтан горі сөзтүрлемдік 
реңк корінімдірек. Ш ынында да жоғарыдағы 
өрт
туа түбір зат атауына 
-ең
форманты еш қандай да 
кішірейту ұғымын жамап тұрған жоқ. Рас, 
өртең
дериваты сөзтагітық тегі ж ағы нан сын атауына 
көбірек жуық. Бірақ ол бүгінде әбден субстан- 
тивтенген, зат атауы ретінде көбірек тиянақты - 
лы қ алған: 
Өртеңнің бауырына конып отырған
Үлжан аулына Қүнанбай екі-үш күндей конақта-
ды
(Әуезов). Зат атауы ретіндегі дәл осы сияқты 
тиянақты лы қ
кезең,
/шзд//лексемаларынан да бай- 
қалады. Қ азақ тілінде 
-аң
форманты арқылы жа- 
салған мұндай ж аңа туылымдар қатарына сон- 
д ай -ақ 
кайқаң
және 
карсаң
туынды сөздерін де 
жатқызуға болады 
(кайкаң < кайкы+аң, карсаң <
карсы+аң). Аттар карсаңға мыкшия, дем ала өрлеп,
ж отаға эрең котерілді
(М ұқанов); 
Бір кайкаң-
ның алдындағы тіктеу сайда алты үры барым-
ташыны алты топка бөлді
(Әуезов).
Тілімізде туынды түбір зат агаулары сондай- 
ақ осы аталмыш жұрнақ арқылы кейбір бейнеле- 
уіш сөздерден де жасалады, мысалы: с&тш//(<салп+аң), 
бүлтаң
(<бұлт+аң), 
селтең
(<селт+ең), 
калбаң
(< қалп + аң ) т.б. 
Бір көрмеге тэп-тэтті Қазаны


ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
307
м ен калбаңы
(Абай); 
Б үл - көңілінде бүлтаңы
жок сәби бала
(Байтанаев).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   389   390   391   392   393   394   395   396   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет