П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| 360
СӨЗЖАСАМ Ш о қан ға арнап алып коілған м а қп а л қара бес- тіге Бейсен “ Ш оқанны ң қы зқарасы ” деп ат қой- ған (Бегалин). Қ азақ тіліндегі күрделі сындардың негізін екі құрамды тіркесті сындар құрайды. Екі құрам- ды күрделі сындар құрамына қарай мынадай үлгі арқылы жасалады: 1) сапа сыны + сапа сыны; 2) зат есім + сапа сы ны ; 3) сапа сыны + зат есім; 4) қаты сты қ сы н + сапа сыны; 5) сапа сы ны + қаты сты қ сын; 6) зат есім + қаты сты қ сын; 7) қаты сты қ сын + қаты сты қ сын; 8) сан есім + қаты сты қ сын; 9) етістік + қаты сты қ сын. Екі құрамды күрделі сындардың сапа сыны + сапа сыны үлгісі бойынш а ж асалған түрлеріне мыналар жатады: қара көк, ал қызыл, көк ала, ақ сүр, қара қоцыр, қара кер, ақ қүба, қоңыр салқын, майда қоңыр, қызыл шүнак (аяз), саңлақ жүйрік т.б. Тіліміздегі қара торы деген күрделі сы н ға Ж .Ш акенов талдау жасап, ондағы торы деген сын есім нің жеке тұрғанда адам ға байланы сты қолданы лм айты ны н, оны ң тек ж ы лқы м ен бай- ланысты ғана қолданылатынын айтады. Тіпті торы деген сын есімнің жылқыдан бас- қа малдың да еш қайсысына қолданылмайтынын аш ы қ ай тқан . Ал осы торы деген сөз кара сы н есім м ен тіркесіп, бір күрделі сөз ж асаған д а, он ы ң м ағы н асы н д а б олған өзгеріс қара торы сөзінің адамның түсін білдіруге көш кенін дәлел- деген. Сөйтіп, екі құрамды күрделі сындар сапа сыны мен сапа сынының тіркесуінен жасалғанда үш інш і сапа сы ны жасалатыны, я ғн и күрделі сы нны ң құрамдағы сыңарлардың мағы насы нан өзгеше үшінші мағынасының жасалатыны анық- талды, бірақ ол м ағы на сыңарларының м ағы на- сына өте ж ақы н м ағы на екені байқалды. Екі құрамды күрделі сы нны ң сапа сыны + зат есім үлгісінде ж асалған күрделі сы ндарға мыналар жатады: ж алғыз аяқ (жол), қара сирақ, ақ жүрек, кара түнек, ақ көңіл, боз окпе, ақ бал- тыр (қатын), бос белбеу, сары қарын (бәйбіше), кең қолтык (қазақ), кәрі тарлан (адам), қара көлең- ке, арам т амақ, қара бет, көк шандыр (ет), кәрі күлақ (кәрия), ала колеңке (кез, уақыт), кок шал- ғы н (жайлау), қара табан (халық) т.б. Бұл үлгідегі күрделі сындар тілімізде өте көп, ол өнімді үлгі. Ал оны ң құрамындағы сыңарлар тұтасып бір м ағы наға көшкен, зат есім сыңар өз мағынасын сақтамаған. Мысалы, жалғыз аяқ де- ген күрделі сы н жол деген зат есіммен тіркесте қолданылады, сонда ж алғыз аяқ жол - жаяу жүретін жол дегенді білдіреді. Түсіндірме сөздікте оған мынадай анықтама берілген: “ Еніне аяқ қана сы яты н, ш ұбы рған со қп ақ ж ол” . Сөйтіп мұнда ж алғыз деген сыңар да, аяқдъүен сыңар да өзінің дербес тұрғандағы мағы насы нан айрылып, екеуі біртұтас лексикалық мағына беріп тұр. Сол сияқ- ты бос белбеу адам дегенде де қазіргі м ағы на- сында оның құрамындағы сыңарлардың мағына- сынан із сақталмаған, ол жуас, әлсіз, қаталдығы ж оқ адам деген ұғымды білдіреді. Күрделі сындардың құрамындағы сыңарлар- дың өз мағынасынан мүлдем айрылып, басқа ма- ғы н аға ауысуын идиомалану арқы лы басқа ма- ғы н аға көшу дейміз. Бұл күрделі сын атаулының бәрінде бола бермейді. Күрделі сынның бұл түрі өте өнімді, тілімізде жиі қолданылады. М ысалы: Онда бұл боз өкпе, ұяң, әлі аш ылмаған ұзын тұра жас жігіт көрінген (Есенберлин). Екі құрамды күрделі сындарды ң зат есім + сапа сыны үлгісімен ж асалған түрлері де тілде мол. Олар: томаға түйық, мақпал қара, теке сары, қозы күрең, т үлкі бүлаң т.б. Осы үлгі бойынш а жасалған күрделі сындар- ды ң м ағы насы сы ңарлары ны ң жеке тұрғандағы мағы насы нан басқа екенін мынадан көреміз: то- м а ға түйық - еш хабарсыз, ауыр мінез м ағы на- сын береді, м ақпал қара - оте қара, мақпалдай қара мағынасын береді, теке сары - текедей сары, козы күрең - қозыдай күрең, күрең қозыдай ма- ғы налары н береді, жүзі қара - қара бет, ұятсыз деген мағына береді, түлкі бүлаң (мінез) - түлкідей бұлаңдап, құбылып ұстатпайтын мінезді адам де- ген мәнді білдіреді. Осы күрделі сындардың құра- мындағы зат есім мағыналы сөздер өзінің заттық мағынасын мүлдем сақтамаған. Олар күрделі сын- ны ң екінш і сы ңары ны ң м ағы насы н күшейту, анықтау, нақтылау қы зметін атқары п, онымен біртұтас мағына берген. Екі құрамды күрделі сындарды ң сапа сыны + қатыстық сын үлгісі арқылы жасалған күрделі сындар да жиі қолданы стағы сөздер. Бұл үлгі де өнімді үлгіге жатады. Осы топтағы күрделі сын- дардың соңғы сыңарларына байланысты ерекшелік байқалады. Бұлардың бір тобы ның соңғы сына- ры -дай/-дей ж ұрнағы арқылы ж асалған қатыс- ты қ сы ннан болады да, екінші тобы ны ң соңғы сыңары -ль//-л/жұрнағы арқылы жасалған қатыс- ты қ сыннан болады. Осылардың 1-тобына жататын күрделі сын- дар: ақ күріштей, ак сүйріктей, қара тастай, ақ қағаздай, мөлдір бүлақтай, сүр жыландай, асқар |