П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
САН ЕСІМДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| САН ЕСІМДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ
367 лас сандардың тобы нан алынды. Ал жүз алпыс деген есептік сан есім жүздік пен алпыс саны- ның қосы нды сы нан тұратын санды қ ұғымды білдіреді. Жүз кырық үш саны бұдан да гөрі күрде- лірек, мұндажүздік, ондық, бірлік қатысқан. Сол сияқты екі мың алты жүз алпыс төрт деген сан да мыңдық, жүздік, бірлік сандары ны ң тіркесі арқылы ж асалған. Осы мысалдарға қарап -ақ, күрделі сандарды жасауға қатысатын сыңарлар да алуан түрлі екенін көруге болады, ол тәжіри- беден де белгілі. Сөйтіп, аналитикалы қ тәсіл онды қ атаула- рының жасалуынан басталып, тіліміздегі барлық қалған сан атауларының жасалуын қамтамасыз еткен. Күрделі сан атауларының жасалуы тек қана аналитикалық тәсілге байланысты. М ысалға он- д ы қ пен бірлік (он бес), жүздік пен онды қ (жүз елу), жүздік, ондық, бірлік (жүз отыз бес), мың- ды қ, жүздік, онды қ, бірлік (бір мың алты жүз тоқсан үш) түрінде араласа келген күрделі сан- д арға тіліміз өте бай. Күрделі сан атаулары дара сан атауларынан бірнеше жүздеген, мыңдаған есе көп деуге бола- ды. Сан есім ж асауға қатысатын нақтылы сан- дардан басқа бір санды қ м ағы нан ы ң жасалуы- ның тілде белгілі жолдары, заңдылықтары қалып- тасқан. Ол заңды лы қтар бойы нш а сан атауын жасаушы сыңарлар бірімен-бірі белгілі қарым- қатыста тұрады. Ол қары м -қаты сты ң нәтиже- сінде ғана басқа сандық атау туады. Олар төмен- дегідей екі түрлі заңды лы ққа жинақталады: 1. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сан- ды қ ұғым күрделі сандағы сыңарлардың бір- біріне көбейтілуі арқылы жасалады: екіж үз, бес мың, жеті жүз, екі мың, үш мың, сегізмың, он бір мың, жүз мың, жүз елу мың, екі жүз он бес мың, үш ж үзалпы с алты мың т.б. Сыңарлардың көбей- тілу тәсілі кез келген есептік сандардың тіркесіне қатысты емес. Ол белгілі сыңардан кұралған күрделі сандарда ғана кездеседі. А ны ғы рақ айт- сақ, алдымен, жүздік сандар жасаушы сыңарлар бір-бірімен көбейтіледі. Мысалы: біржүз, екімсүз, үіи жүз т.б. Мұндай күрделі сандарды жасауға қатысатын сыңарлар белгілі ғана сан атаулары, олар: бірліктер мен жүз саны, яғни бұған /(9саны ғана қатыспайды. Ал тоғы з бірлік бірінші сыңар болады, ал жүз деген соз екінші сыңар болады. Жүздік сан есімдердің жасалуында жүз саны тірек сыңар болып, күрделі санда екінші орында тұра- ды. Мұнда бірінші сыңар озгеріп, тірек сыңар өзгермейді: төрт жүз, бес жүз, алты жүз, жеті жүз, сегіз жүз, тоғыз жүз г.б. Екінш іден, көбейтілу тәсілі мыңдық сандар атауыныңжасалуында қолданылады. Мысалы: үш мың, он мың, жиырма жетімың, бес жүз алпыс екі мың т.б. Мұндай мыңдықтар атын жасауға қаты- сатын сандар өте көп, бірақ олардың ішінде тірек сы ңар бір ған ал ш // деген сөз, ал оны ң алдынан келетін сыңар алуан түрлі, сондықтан олар өзгеріп отырады да, тірек сыңар ғана өзгермейді. Мысал- ға, бірліктер, ондықтар, жүздіктер және осылар аралас сандар өте көп. М ысалы, екім ы ң, онмың, жүз елу мың т.б. 2. Сандық ұғым күрделі сандардың сыңарла- ры ны ң қосы нды сы нан жасалады. 1. Мысалы: он+бір, жиырма+тоғыз, алпыс+сегіз, жүз+алпыс, жүз+сексен, жүз+он т.б. Күрделі сан есім жасау- шы сыңарларды ң санды қ ұғы м ы ны ң қосы нды - сынан жасалатын күрделі сан есімдер тілде өте көп және ондай күрделі сандарға қатысатын сы- ңарлар да мол. Сондықтан бұл тәсіл - есептік сан есімнің жасалуы ндағы өте өнімді тәсіл, өйткені ол сыңар талғамайды , қолдану аясы кең, түрлі күрделі сан атауларынын жасалуына қатыса бе- реді. М ысалы: қырық+бес, жүз+алпыс жеті, сегіз жүз+тоқсан тоғыз, алпыс екі мың + сегіз жүз сексен жетіт.б. Сөйтіп, есептік сандар түрлі сандардың жай ғана тіркесі емес, олардың бір-біріне не көбейті- луі, не қосындысы арқылы жаңа санды қ мағына жайсайтыны анықталады. А налитикалы қ тәсіл сан есімнің семантика- л ы қ топтарын ж асауға да қатысады. Мысалы: жүзге тарта, мың іиамалы, жеті-сегіз т.б. Бірақ онда аналитикалық тәсіл онша өнімді емес, кейбір м ағы н алы қ топтарда ғана ол қы змет атқарады, бірақ оны ң м ағы н аға әсері де дәл есептік санда- ғыдай емес, өйткені онда нағыз сан атаулары жа- салмайды, санды қ ұғы м ға түрлі м ағы на ғана қосылады. Сан есімнің синтетикалы қ тәсіл арқылы жа- салуы өнімсіз, өйткені сан есімде сөзжасам қосым- шалары өте аз дегенбіз. Бұл тұрғыда сан есім зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарымен мүлдем таласа алмайды, ол үстеу сияқты жұрнаққа кедей сөз табымен де тең түсе алмайды. Сан есім сөзжасамының бұл ерекшелігі өте ерте қалыптас- қан. Алайда бірлі — жарым сандардың құрамын- да жекелеген қосымш а кездесетінін айта кеткен жөн. Бірлік сандардың атауындағы -ты -ті, -ыз -із морфемаларының алты, жеті, сегіз, тоғыз сан- дарында қайталанып тұрғанына қарап, оларды осы сандарды жасаушы қосымш а санау бар. М ұны- мен бірге осы сандардың жасалуына негіз болып |