П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| 376
СӨЗЖАСАМ рианты ны ң екіньиі деген реттік санымен қолда- нылуына байланы сты. Екіншілей деген туынды сөз сан есімнен жасалғанына қарамастан, осы сөз табынан ш ы ғы п, үстеуге ауысып кеткен. Қалған жағдайдың бәрінде ол қосы м ш а есептік саннан болжалды сан есім жасайды. Өте өнімді ж ұрнақ сан есімді талғамайды, сондықтан кез келген дара, күрделі есептік сандардан болжалдық сан есім жасайды: ондай, елудей, жүз елудей, алпыс бестей, т.б. Дегенмен бұл қосымш аның тілде бірлік сан- нан гөрі онды қ, ж үздік м ы ңды қ сандармен жиі қолданылатыны байқалады. Есептік сан көлемдік, мезгілдік зат есіммен тіркесіп, оның сан мөлшерін шамамен білдірген- де, -дай, -дей қосы м ш асы сан есімге ж алғанбай, мезгілдік, көлемдік зат есімге ж алғанады; бірақ сан есімге болжалдық мән қосады: 50күндей, екі қүлаштай, Юкилограмдай, 7 шакырымдай, төрт аптадай т.б. 2. Есептік сан есімге - дап, -деп, -тап, -теп, -лап, -леп қосы м ш асы қосы лы п, одан болжал- ды қ сан есім жасайды . Бұл тәсіл арқы лы жаса- латын болжалдық сан есімге есептік сандардың қайсы сы болсы н, негіз бола береді. С онды қтан - дап, - деп қосы м ш асы ны ң болжалдық сан есім жасау мүмкіндігі мол, өнімді қосы м ш аға жата- ды. М ысалы: ондап, жүздеп, он мыңдап, кырык- отыздап т.б. Д егенм ен, мұнда да бұл қосы м ш а- ның ондық, жүздік, мыңдық сандардан болжал- ды қ сан есім жасауы жиі кездеседі. Көлемдік, мезгілдік заттардың болжалдық санын білдіруде қосымш аның есептік санға жал- ғанбай, көлемдік, мезгілдік зат есімге жалғанып, болж алдық м ағы н а беруі де бар. Он күндеп ж а- тады, күніне 100 километ рлеп жүреді, жылдап көрмейміз, 200 тонналап тасиды т.б. - дап, -деп қосы м ш асы ны ң негізі етістікпен байланысты (-лап, -легі), бірақ ол сан есім құра- мында етістік, қим ы л, көсемше мәнін сақтама- ған. Есептік санға ж алғанған - лап, -леп қосым- шасы мүлдем басқа мәнге ие болған, ол - бол- жалдық м ағы н аға көш кен, болжалдық м ағы на етістіктің -л а , көсем ш енің -лж ұрнағы нда жоқ. Сондықтан - лап, - деп қосымшасы - сан есімнің, оның ішінде болжалдық сан есімнің көрсеткіші. Тілде бұл қосымш а болжалдық мәнге ие болған, сонды қтан сол сан есімнің сөзжасам жүйесіне жатады. Бұл қосымш а арқылы жасалған туынды сан есім негіз сөз бен қосымш адан тұрады: он- дап дегенде он - негіз сөз, қосымш а -дап. М ыса- лы: Әлти жалшыны екілеп-үштеп емес, елулеп- алпыстап жалдайды (М ұқанов). Соның ішінде бес жүздеп, мыңдап тобымен кететіндер бар (Мұстафин). 3. Е с е п тік с а н н ан -д а ға н , -деген, -т а ға н , -теген қосымш асы арқылы болжалдық сан есім жасалады; бестеген, жетілеген, отыздаған, жүзде- ген, кырык-елулеген, миллиондаған т.б. Ш ы ғу тегі ж ағы нан - даған, - деген қосы м - шасы сан есімнің өзінен ш ы ққан қосымш а емес, ол етістіктің - да ж әне есімш енің -ған қосымш а- сынан қалыптасқан. Бірақ болжалдық сан есімнің қазіргі -даған, - деген қосы м ш асы нан етістіктің -да ж ұрнағы мен есімш енің -ға н ж ұрнағы ны ң м әнін, м ағы насы н іздеу мүмкін емес. Олардың м ағы насы нан бұл құранды қосымш ада із қалма- ған. Сөйтіп, бұл қосымш алар өз м ағы насы нан айры лы п, ж аңа м ағы н аға ие болған, сондықтан қазір - даған, - деген қосымш асы болжалдық сан есімнің тұрақты, өте өнімді көрсеткіші. 4. Есептік сан есімнен көптік жалғауы да бол- ж алды қ сан есім жасайды: Жасы сол кезде 50-60- тарда (М ұқанов). Ондарға келгенше, Асаубайдың өмірден алғаны да осы ғана еді (Тиесов). Кешкі сағат сегіздерде басталған мәж іліс түнгі бірден аса 6У/тш'(Мұқанов). К өптік жалғаудың сан есімге тән аф ф икске ж атпайты ны әркімге белгілі. Сан есім тіркескен зат есімге қазақ тілінде көптік ж алғау ж алған- байдьі, өйткені заттың көптік мәні сан есімнен көрінеді. М ысалы: 130 кой, бес жүз жылкы, жүз түйе дегендерде заттың көптік мәні нақтылы сан арқы лы берілген. Тілдің ықш амдау заңды лы ғы он ы ң екінш і рет көптік жалғауы арқы лы қайта- лануы арты қ деп тапқан, сонды қтан зат есімдер сан есімнен кейін көптік жалғауын қабылдамай- ды. Сан мен заттың тіркесінде зат есімге ж алған- байтын көптік жалғаудың сан есімге жалғануы оған көптік мағы на беруден ш ы қпаған және сан есімге көптік жалғаудың ж алғануы нан қалған қалды қ та емес, өйткені сан есімдер көптік жал- ғауы арқы лы түрленбейді. Олай болса, көптік жалғауының есептік сан есімге жалғануының өзі сөзжасам мақсатына қатысты ш ыққан. К өптікж алғауы ны ң есептік сан есімге қоса- тын болжалдық м ағы насы нда да болжалдық сан есімнің басқа көрсеткіштерінен айырма жоқ. Олар қандай болжалдық м ағы на берсе, көптік жалғау да сондай болжалдық мағына береді. Сондықтан есептік сан есімге қосы лған көптік жалғауды да болжалдық сан есімнің көрсеткіші деп тану қажет, ол мұнда ж ұрнақтық қасиетке жеткен. Түркі тілдерінде топтық мағынада қолданы- латын -ер ж ұ р н ағы н ы ң қазақ тілінде өзіндік |