П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 378
СӨЗЖАСАМ сам ды қ құдіреті - осында. Ойын мен ойн-а, ою мен ою -ла, кең мен кең-ей, көз бен көз-ік, көл мен к ө л-к і т.т. алғаш қы лары н соң ғы ж ұрн ақ- тыларымен салыстырып, айырмаларын анық бай- қауға болады. Тума түбірлері - есімдер (одағайы да бар). С о ң ғы ж ұрнақты ларды ң бәрі, я ғ н и ту- ынды түбір етістіктер. Енді олардың кез келгені сен жіктеу есімдігімен: сен ою оюла; сен аһла, үһле; сен ойна т.т. болып, етістіктің бұйрық рай- ын жасайды . Б ұйры қ райдың түбір етістікпен сәйкестік қасиетіне ие болып, олар одан әрі: ойна- лса, ойна-шы, ойна-саңшы, ойна-сайшы, ойна-ңқыра, ойна-й қой, ойна-й сал, ойна-й түс, ойна-п қал сияқты күрделі тұлғаларды, сондай-ақ, ойна-ды, ойна-ма-ды, ойна-ған-ды, ойна-й-мын, ойна-са-қ, ойна-ма-й-тын-сыңдар т.т. етістікке тән сан қилы семантика мен грамматикалық мағыналарды бе- реді. Тіл білімінде аллосем, алломорф т.б. термин- дер бар. Бұларды кейбір мамандар озара си н о- ним деп те таниды. Әрқайсысын дербес термин- дерге ж атқызатындар да ж оқ емес. Аллосем деп, бір морфеманың (қосымшалар- ды ң) көп мәнділігін айтса, алломорф деп, бір морфеманың (әрине қосымшалар, аффикстердің) фономорфологиялық коп варианттығын айтады. Біз де, негізінен осы түсінікте қолданамыз. Туынды түбір етістіктер ж асайты н етістік ж ұрнақтары ны ң саны кімді де болса, қы зы қты - рады. Туынды түбір етістіктерге арналған зерт- теулерде: олар әдетте “фонетикалық вариантта- рымен қоса, екі жүзден асады” . 1. Туынды түбір етістік ж асайты н ж ұрн ақ- тарды ң бәріне бірдей ортақ м ағы налары бар. Олар: А: а) мейлі етістіктен жасасын, ә) өзге сөз таптарынан жасасын (бай-ы; м ін- гес, қу-ала, қу-дала, жыл-жы, ер-т) лексикалы қ (әрқайсысы дербес лексемалар есепті), семанти- ка-грам м атикалы қ (бұйыру, 2-ж ақ жекеш е, ар- найы түрі, келер ш ақ, болымды т.т.) көп мағы на береді. Б: жұрнақтар: -а, -ы, -қ, -к т.б. жеке-дара бір ғана фонемадан немесе -ла, -не, -жы (әрине шарт- ты түрде) тәрізді екі-ақ фонемалы, сондай-ақ 3,4, одан да кеп дыбысты құрамдылары бола ма - бәрібір олар сингармонизм заңы на бағынады . Ө здері қосы латы н түбірлердің жуан немесе ж іңіш ке буындылығы (сан-а, сын-а, м ін-е; сыр- ла, бір-бір-ле), сондай-ақ түбір соңы ндағы ды - бы сқа да үйлесіп (тап-та, еп-те; қол-да, ж ол- да; қиу-ла, кеу-ле) т.т. бір жұрнақтың озі “мынау - негізгісі, мынау - соны ң ф онетикалы қ вариан- ты ” деуге келмейтін, бірнеше түрлі фономорфтар тобы нантұрады . Олардың саны кемі - екеу (-а, - е; -ы, -і), болмаса үшеу (-с, -ыс, -іс), не тортеу (-ка, -ке; -ға, -ге), бірсыпырасы - алтау (-ла, -ле; -да, де; -та, -те) болады. Осыларды алломорфты мор- фемалар дейміз. Жалпы созжасам проблемаларына, сондай-ақ оның негізгі амалдары - синтетикалық және ана- литикалы қ етістіктермен байланысты: телефон соғу мен телефон-дау, көмек көрсету мен комек- тесу, тамақ беру мен тамақ-тан-дыру, жүре түсу м ен жүр-іңкіреу т.т. бірі аналитикалы қ, екіншісі синтетикалық озара мағыналас етістіктерді сино- нимдік қатар есепті тану бар. Етіс категориясына енетін “дастархан ж аз-ы л -д ы ” дегендердегі мен “ауруынан ж аз-ы л-ды ” , “ашуы кетіп, жазыл-ып, жадырады” тағы сы н тағы лар да - озара омофор- малылар. ж аз-ыл-ды - ы ры қсы з етіс; адам жайдары- ланып, жазылды - оздік етіс. Әсіресе -с, -ыс, -іс аффикстілер, масалы: тігісін жатқызу (зат есім), бәс тігісті (ортақ етіс), көшет тігісті (кош ет оты рғы зы сты ) көмектесу т.б. лар да омоформо- лар қатарына жатады. Әл-сіреу м ен эл-сіз-дену, қан-сырау мен қан- сыз-дану, сондай-ақкая-к:/ мен көл-де, аз-ырқану м ен аз-сыну, іиол-іркеу м ен шөл-деу, қызығу мен қызық-тау, үз-аю м ен үз-ару, и-ілу мен и-л-іг-у, соп-аю мен соп-ию т.т. түбірлес, жұрнақтары бас- қа-басқа (бәрі де етістік жасайтындар) екендігіне қарамай м ағы налас болып келеді. Бұлар - аф- фикстердің синонимдік қатарына жатады. Тілімзде қолданы лы п, кәдеге асып жүрген қимыл атауларын: 1. Негізгі (тума) түбірлер; 2. Туынды (жасалынды) етістіктер деп екі үлкен топқа болеміз. Бірінші топтағылар еңбектің “созжасам” саласында создік қор, я ғн и созжасам орбитін ұйытқы есепті пайдаланылады. Соны ң озінде етістіктен етістік туатын топ құрайды. Екінш і топты т у ы н д ы (түбір емес) етістіктер дедік. Өйткені олардың ішінде: жыр-т, ер-т, әуеле-т-іп (ән салса), қүйын-да-т-ып, боран- да-т-ып (бор+н+да+т) дегендермен қатар: қайт- па-с (қайсар), жүрек ж алға-у, өйткенше, айтып- айтпай, өлдім-талдым, тістектеп-тірнектеп, алып бару (<апару), алып келу (Уәкелу), тіл қатпау, та- биғаттары тума етістіктерден озгеше қимыл атау- лары да - коп. Бұл екін ш і топ - сөзж асам тәсілдерінің тілдегі қалыпты нәтижелері. Ш ығу ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ 379 тегі, жасалу жолдары, дербестік те тұлғалық тәу- елділік т.б. ж ақтарын бұларды сөзжасамның ак- сиом аға айналған екі улкен салаласы на сайып танылады: 1) Туынды түбір етістіктер. 2) Күрделі құрамды туынды етістіктер. Туынды түбір етістіктер: а) етістікжэне ә) есім негізді болып, өз ішінде екі үлкен топ құрайды. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|