П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 3 .1 . Д Ы Б Ы С Т Ы Қ Ү Н Е М
| ДЫБЫСТАРДЫҢ ҮНДЕСУІ
83 ^ Гаплология (гр. һаріооз -ж еке, жай- логия) - сөз іш індегі біркелкі (ұқсас), буындарды ң бірініңтүсіп қалуы. М ысалы \ балдар (ба-ла-лар), арластыр (а-ра-лас-т ыр). Бұл ықш амдауды ң нэтижесі. 3 .1 . Д Ы Б Ы С Т Ы Қ Ү Н Е М Тіл-тілдің бэріне ортақ бір заң бар. Ол - үнем, айту, жазуда неғұрлым аз күш ж ұмсауға тырысу. Қ ы сқарған сөздер - соның нэтижесі. Қ азақ тіліндегі дыбыстар үндестігінің бэрі де осы үнемге негізделген. М әселен, тіл үндестігі - тілдің, ерін үндестігі - еріннің үнемді қызметінің нэтижесі. Бір созді (мейлі көп буынды болсын) айтқанда, тіл не ерін б ір-ақ қимыл ж асап, бір деңгейде тұрады. Д ы - быстардың алмасуы да дыбыстау мүш елерінің үнемді қим ы лы на негізделеді. Д ы бы сты қ үнем сөздің құрам ы ндағы жеке дыбысты , дыбыстар тіркесін айтпау, үнемдеу болып табылады, басқаша айтқанда сөзді ықшам- дау деген сөз. Ды быс, буын саны ны ң кемуі - әсіресе бай- ырғы сөздерге тән құбылыс. Осы күнгі қосымшалардың көпшілігі - бір кездегі толы қ мағыналы сөздердің дыбысты қ, буын жақтан ықшамдалуынан (кемуінен) жасал- ған. Бұған мысал ретінде -тын, -тін ж ұрнағы мен көмектес септіктің жалғауын айтуға болады. Кейбір кіріккен сөздердің буын ж ағы нан ықшамдалып жасалғаны айқын: әкел (алып кел), апар (алып бар), экет (алып кет), сөйт (солай ет), бүйтіп (бүлай етіп), қайтіп (қалай етіп), эрмен (эрі таман), бермен (бері таман). Буындардың кему құбылысы әсіресе соз бен сөздің, буын мен буынның арасында көбірек ұш ырайды. Осы күнгі сосын формасы содан соң ссздерінің ықшамдалуынан пайда болған. Осы үлгімен барғасын (барғаннан соң), кел- гесін (келгеннен соң) түрде айту жиі кездеседі. Кітапкүмар толық айтқанда, кіт апқа қүмар. Барғаніиа, келгенше: барғанға шейін, келгенге шей- іннен қы сқарған. Жалғаулардың түсіп айтылуы жиі кездесетін құбылыс. Яғни мұнда да сөздердің буыны кеміп, ықшамдалады. Есімшенің өткен ш ақ(-ған , -ген) жэне косемш енің келер шақ (-а, -е) формалары жіктіктің жекеш е, бірінші жағында айтуда да, жазуда да бір буыны кеміп қалады: бар-ғам (бар- ғанмын), барам (барамын), келгем (келгенмін), ке- лем (келемін). С ондай-ақ ал, бол, кел, қал, қыл етістіктері көсемшенің өткен ш ақ (-ып, -іп) формасында ап (алып), боп (болып), кеп (келіп), қап (қалып), сап (салып), қып (қылып) түріндей бір буыны кеміп айтылуы және жазылуы жиі ұшырайды. Қазақ тілінде сөз ішінде екі дауысты қатар келмейді. Бұл заңдылық бір тіркеске еніп айты- латын күрделі сөздерге де қатысты. М ұндай сөздердің аралы ғы нда қос дауысты қатар кел- генде айтуда міндетті түрде біреуі түсіп қалады. Мысалы: қарағаиі (қара ағаш), сарағаш (сары ағаіи), өлара (өлі ара), қарала (қара ала), сарала (сары ала), жүралмады (жүре алмады), айталма- ды (айтаалмады) т.б. С ондай-ақ дауыстыдан басталатын қосым- ша қосы лғанда кейбір екі буынды сөздердің екінші буы ны ндағы қы саң дауыстылар түсіп қалады да, буын кемиді:о/?ь/« -орна (орын-а), орны (орын-ы), орным (орын-ым), орнық (орын-ық) т.б. Қысаң дауыстылардың көмескі айтылуы, түсіп қалуы сөздерде жиі ұш ырайды, Мәселен: кішкене (кіш(і) кене), сарғай (сар(ы)ғай), келсап (келі сап), бөржар (бөрі жар), өіишер (осы жер), оіишақ (осы ж ақ) т.б. Ал сөйлемді аяқтап тұратын үшінші жақ көсемше формалы (-а, -е, -й) етістіктің соңы н- дағы дауыстының түсіріліп айтылуы норма деп танылады. Мысалы.барат (бара-ды), келет (келе- ді), түрат (түра-ды), жетет (жете-ді). Өлең жолдарында буынны ң қажеттілігіне қарай бұл буын түсіріліп те, түсірілмей де айтылады. Сөздің құрам ы ндағы буындар бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болады да, бірде артып, бірде кеміп отырады. М ұның өзі сөзді, қала берді, тілді оралымды етеді. 4. Д Ы Б Ы С Т А Р Д Ы Ң ҮНДЕСУІ жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|