П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- МОРФОНОЛОГИЯЛЫҚ ДЫБЫС АЛМАСУ
| 9 .6 .2 .2 .
Ш ұғы л дауыссыздардың ызың дауыссыздармен алмасуы Ш ұ ғы л д а у ы с с ы з д а р д ы ң іш ін д е қ, К дыбыстарының ғ, г ызың дауыссызбен алмасуы ұяңдану үрдісіне байланысты жоғарыда әңгіме болды (қара: ұяңдану үрдісі). Қ, К ш ұғы л дыбыстары ның дауысты дыбыс қорш ауында ғ, г дыбыстарымен алмасатыны сияқты п, б шұғыл дыбыстары да дауысты дыбыс арасында ызың аллоф онға ие болады. Бұл жәйт қазақ (түркі) МОРФОНОЛОГИЯЛЫҚ ДЫБЫС АЛМАСУ 153 тілінде п, б ш ұ ғы л д а р ы н ы ң б ір т е -б ір т е у ды бы сы на айналуына себеп болады. М ысалы, қабақ-қавақ-қауақ, дабыс-давыс-дауыс, шаңқобыз- іиаңқовыз-шаңғауыз, кәпір-кәвір-кәуір т.б. Қазіргі қазақ тілінде тап, жап, кеп, теп етістіктеріне көсем ш енің -ып, -іп ж ұ р н ағы ж алғанғанда п-у алмасуы жүзеге асып тауып, жауып, кеуіп, теуіп түрінде айтылады. Бұл құбылыс [п] ды бы сы ны ң дауысты дыбыс қорш ауында п- б-в-у алмасуларының нәтижесі болу керек. М әселен: жап-жабып-жавып-жауып тап-табып-тавып-тауып кеп-кебіп-кевіп-кеуіп сеп-себіп-севіп-сеуіп. Себебі сөйлеу тілінде себіп (айтылуы севіп ), жабып (айтылуы жавыгі) варианттары да ауық- ауық кездесіп қалады. Ал сап етті-сауетті, лап ет т і-лаует т і дегендегі п-у алмасуын да осылайш а түсінген дұрыс. П , б шұғыл дауыссыздарының [у] дыбысына айналуы дауысты дыбыстары ның қорш ауында тұрм ай-ақ жүзеге асатын кезі болады. М ысалы, қы ла п с ы з-қ ы ла у с ы з, ш ы лапш ы н-іиы лауш ы н, сыбдыр-судыр, аб лы қ-аулы қ, қапсы р-қаусы р, дабдыра-даудыра т.б. Бұл мысалдардағы п-у, б-у алмасулары ның екі түрлі жолмен ж асалғаны н байқауға болады. Бірінші, қылапсыз-қылаусыз, қапсыр-қаусыр, шылатиын-шылаушын дегендегі п-у алмасуы ж о ғ а р ы д а ә ң г ім е б о л ғ а н д а у ы с ты д ы б ы с қ о р ш а у ы н д а ғ ы а л м а с у д ы ң ү л г іс ім е н (аналогиясымен) жүзеге асуы мүмкін. Е к ін ш і, а б лы қ -а у лы қ , сыбдыра-судыра, д а б д ы р а -д а у д ы р а д е г е н д е г і б -у а л м а с у ы ф он етикалы қ жағдайдан пайда болған. Себебі қазақ тілінде ұяң ызың дыбыстар буын соңында келе берсе (дағды, дегді, күжбең, көзбен т.б.), ұяң шұғыл дауыссыздар буын соңында тұра апмайды. Егер келе қал са, олар қатаң д ы бы сталады . М ы сал ы , ш табтың (ай ты луы ш т апт ы ң), Ленинградқа (айтылуы Ленингратқа) т.б. 1. Бұл жерде /В / таңбасы орыс тілінен енген / В / дыбысы емес. Техникалы қ ы ң ғай л ы ғы н а қарай шартты түрде алынып отыр. Негізінде /\ү / түрінде берілуі керек. Ал аблық, сыбдыра, дабдыра сөздерінде [6] ды бы сы ны ң буын соңы нда тұруы қазақ тілі фонетикасының жүйесіне қайшы келеді. Ал осы ф он етикалы қ қайш ы лы қ бұл сөздерде қалай сақталған деген сұрақтууы мүмкін. Бұл сөздердің негізі еліктеуіш сөздер. Олардың әр дыбысы а ң ға р ту м а ғы н а с ы н а қ ы зм ет е т е тін д ік т е н , сыптыра, даптыра түрінде дыбысталуға икемсіз. Ды быстық еліктеуіш сөздің мағы насы на қажет д д ы бы сы н сақтау үшін сывдыр-судыр, давдыра- даудыра варианттары пайда болған. Тек аблық с ә з ін і ң д ы б ы с т ы қ м а ғ ы н а с ы қ а ж е т болм аған ды қтан б ды бы сы н п дыбысымен айту мүмкіндігіне ие болып, аптық түрінде дыбыс- талады. Солай бола тұра, аблық сөзінің ы ң ғай - сыздығы текб-п алмасуын ғана іске асырмайп- у алмасуын да тудырған. Оны былай түсіндіруге болады. Аблық -^ а п т ы қ (эптік) ^ ^ авлы қ-аулы қ (эулік, эулекі). Аблы қ созінің апт ы қ болып айтылуы б дыбысының буын соңында тұруына байланысты ( ш т аб-іит ап с и я қ т ы ) б о л са, а в л ы қ -а у л ы қ варианты қалай қалыптасты? Ш ұғы лб дыбысы буын соңы нда тұра алм айты ны м ен қатар л дыбысымен тіркесе алмайды. Ол үшін ызың в дыбысына айналуы керек. Себебів ызың дыбысы сүзіліп (созы лып) бары п, л дыбысымен тіркесу мүмкіндігіне ие болады. Бірақавль/қсол күйінде қалмай у ды бы сы на айналғанда аулық болып қалыптасқан. Буын соңында [6] дыбысы келіп келесі буын [д] д ы б ы с ы н а н б а с т а л ғ а н с ө з д е р д е [6] дыбысыны ң [у]-ға айналуынан басқа өзгерістер де көп. Бұл - [б, д] дыбысыны ң қазақ тіліне тән еместігін көрсетеді. М ысалы, дабдыра сәзіндегі д дыбысыны ң түсіп дабыра болып айтылуы. Бұл жағдай басқа тілден енген кісі аттарында жиі кездеседі. М ысалы, Әбділдэ-Әбілда, Әбдісамат- Эпсамат т.б. (Бұл жонінде кейін толы ғы рақ тоқталам ы з). Тілім іздегі б -м , п -м д ы б ы с- тарының морфонологиялық алмасулары арқылы бірсыпыра варианттар жасалған. Б - м алмасуы нан бекіре-мекіре, бөлт ек- мөлтек, бекем-мекем, бүның-мұның, бүны-мұны, бүнда-мүнда, бүдан-мұнан, бұнша-мұнша, бүндай - мүндай сияқты сөз басында алмасқан сөздер кездессе, күбілжі-күмілжі, қүбыр-қүмыр, қүрбан- құрман, ілби-ілми, қарбану-қарману, жебір-жемір, алба-жұлба - алм а-ж үлма сияқты варианттарда сөз ішінде алмасады. Ал п -м алмасулары арқылы пақт а-мақт а, опыр-омыр, жап-жамыл, жылпылда-жылмыңда; қылпылда-қылмыңда, жыпсық-жымсық, байыпта- б айы м да , ж а н а п а й л а -ж а н а м а й л а с и я қ т ы варианттар жасалған. |