П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- МОРФОНОЛОГИЯ
| бр>рб, пр>рн
ауысымына байланысты бір дауысты дыбыс сусып, т й-ра, тор-пақ, тер-бе, до/?-&7түрінде жабық буындар пайда болған. 9.7. С Ө З Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы Н Ы Ң ҰЛҒАЮ Ы Соз құрылымы әңгіме болғанда, түбір және қосымш а тұлғаларға (морфемаларға) жіктеледі де, морфология саласында қарастырылады. Бірақ тіліміздегі сөздерді жеке тұлғаларға (морфемаға) жіктегенде барлы ғы бірдей қалдықсыз боліне бермейді. Түбір созге жалғанған қосымшалардың сөзге қосар лексикалы қ, грамм атикалы қ мағы насы , атқараты н қы зм еті б олса, енді бір сы пы ра дыбыстар не дыбыстар тобы сөзге еш қандай м ағы на үстем ей-ақ ф акультагивті (қосалқы ) күйде қолданылып жүргені байқалады. Сөз және с ө з п іш ін ( с ө з ф ө р м а ) ж а с а у д а б ұ н д а й ф а к у л ь т а т и в т і д ы б ы с т а р д ы ң м а ғ ы н а с ы бөлмағанды қтан, олар түсіріліп айты лсада, сөз не сөзпішін мағынасы өзгермейді. Мысалы :иемде 158 МОРФОНОЛОГИЯ сөзін м ағы налы тұлғаларға ж іктегендеиеж әне дежұрнағына бөлінеді де, / м / дыбысы мағынасыз бөлшек болып шығады. Сондықтан /м /ды б ы сы н қолданбай, аталған иетүбір сөзімендежұрнағы н қосып айтсақ, иеле болып ш ығады да, иемде деген сөзбен мағыналас болып қолданыла береді. Д ем ек, сөз ішіндегі факультативті ды бы с- тардың мағы наға қатысы жоқтығын түсіріп айту ж олы м ен тексеріп ш ы ғуға болады екен. Бірақ бұл жол да бірден-бір айғақ бола алмайды. Себебі сез м ағы насы на қаты сы ж оқ дыбыстар тобы барлы қ уақытта түсіріліп айтуға көне бермейді. Ө йткені м ағы н асы ж оқ б ол ған м ен , ж ал ғас- ты р у ш ы л ы қ қы зм еті болуы м үм кін . О ндай жағдайда мағы насы з бөлшектің түспеуі мүмкін. Олай болса, тілдегі м ағы на мен қызметттің ара- жігін аны қтау керек болады. Көпшілік жағдайда мағыналы бөлшектердің м ағы на мен қоса қызметі қатар жүреді. Бірақ барлы қ уақытта м ағы на мен қы змет бір емес. М әселен, Асан м ен Үсен келді деген сойлемде мен жалғаулы қ шылауы тұлға /м о р ф ем а/ болып есептеледі. Ал “Асан, Үсен к е л д і” дегенде мен ж а л ғ а у л ы ғ ы н ы ң о р н ы н а қ о й ы л ғ а н үтір м ағы налы тұлға бола алмайды. Ал бұл екеуінің ж алғаулы қ пен үтірдің қызметтері бірдей. Екеуі де с а л а л а с а т ір к е с к е н б ір ің ғ а й м үш елерді б а й л а н ы с т ы р ы п т ұ р . Д ә л о с ы с и я қ т ы тұлғалардың бір-бірімен тіркесуіне қызмет ететін м ағы насы з дыбыс не дыбыстар тобы болады. М ысалы, келімсек, жыламсыра сөздері кел және - сек, жыла және -сыра тұлғалары нан тұрады. Ал -ім /к е л -ім -с е к /, -м /ж ы ла -м -сы р а/ сөзге қ о с а р не л е к с и к а л ы қ , не г р а м м а т и к а л ы қ мағы насы болмағанына қарамай, түсіріп айтуға болмайды . Ө йткені, -сек, -сыра ж ұрнақтары етістікке тікелей жалғанбайды. Д ем ек , түсіріліп айты латы н м ағы н асы з бөлшектерге қарағанда, түсіріп айтуға болмайтын м а ғ ы н а с ы з б ө л ш е к т е р қ о л д а н ы с т а ғ ы тұрақтылығымен де, морфемаларды жалғастыру қызметіне қарай қажеттілігімен де озгеше көрінуі мүмкін. С ө н д а түсіріл іп айты лу м үм кін д ігі бар м ағы н асы з бөлш ектерді еш қан д ай тіл үшін пайдасы ж өқ дыбыстар деуге бөла ма? Әрине, өлай есептеуге бөлм айды . Түсіріліп айтылу мүмкіндігі бар дыбыстардың да аз да бөлса, өз қы зметі бар. Т ек тұрақты қөлдан ы ста бөла бермейді. Бұл мәселеге төменде төқталамыз. Ал мағынасыз бәлшектердің өзі сөз басында келуіне қарай қөнар дыбыс (прөтеза), тұлға жігінде келуіне байланысты қы стырма дыбыс, сөз сөңы нда келуіне байланы сты селбеспелі д ы б ы с , м а ғ ы н а л ы б ө л ш е к т е р г е (ж ұ р н а қ , жалғауларға) ұқсас бөлып келуіне қарай тұлғасын (субмөрф) бөлып төртке бөлінеді. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|