П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет233/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   229   230   231   232   233   234   235   236   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЛҒАЮЫ
159
в а р и а н т т а р : д ау ы сты д ы б ы с қ а а я қ т а л ғ а н
зырылда, қорылда етістіктеріне ж алғаны п сын 
есім тудыратын 
-ық, -ік
жұрнақтары тіркескенде 
екі түрлі айтылады. Мысалы: 
зырылда+ық -
зы ры лда/ы/к - зырылдақ, корылда+ық-қорылда/
ы/қ-қорылдақ.
Ал осы сөздердің 
зырылда +у+ық-
зы р ы л д а у ы қ , қ о р ы л д а + у + ы қ -қ о р ы л д а у ы қ
вар и ан ттар ы н д а / у / қы сты рм а д ы б ы сы н ы ң
арқасы нда / а / және / ы / дыбыстары сақталып 
тұр. Б ұндағы / у / дауы ссы зы н ы ң қы сты рм а 
дыбыс екеніне күдік тумау үшін екі мәселені 
ескеру қажет. Бірі нш іден, 
зырылдақ-зырылдауық,
қорылдақ-қыралдауық
болып екі түрлі айтылуда 
м а ғ ы н а а й ы р м а ш ы л ы ғ ы н ы ң ж о қ т ы ғ ы / у /
дауыссыз дыбысының мағынасыз болшек екенін 
көрсетеді.
Екіншіден, / у / қыстырма дыбысы дауыссыз 
д ы бы сқа аяқтал ған сөзге 
-ық, -ік
ж ұ р н ағы
жалғанғанда қажет болмайды. Мысалы,сьш+ь//с- 
сынық, жар+ық-жарық, тын+ық-тынық, бүз+ық

бүзық
т.б. Д ем ек, / у / дыбысы бұл жерде тек 
дауысты дыбыстарды сақтау қызметін атқарып 
тұ р ған м ағы н асы з қы сты рм а ды бы с болып 
ш ығады. Ескерте кететін бір жәйт: 
зырылдақ-
зырылдауық
сияқты вариант барлы қ сөзге тән 
емес. Бірде ықшамдалған варианттілімізде орын 
т е п с е , б ір д е қ ы с т ы р м а д ы б ы с ты в а р и а н т
о р н ы ғ ы п қ а л ғ а н сө зд ер де бар. М ы сал ы , 
ақса+ық-ақсақ, жаса+ық-жасақ, шірі+ік-іиірік
сияқтылар ықшамдалу жолымен қалыптасқан.
Бұларды ң қы сты рм а дыбысты варианты 
тілімізде сақталм аған, ал 
ж ы ла

у + ық -
ж ылауық, сызда + у + ық - сыздауық, қақса

у + ық - қа қсауы қ
сөздерінің ықш ам далған 
варианты кездеспейді. / У / қы стырма дыбысы - 
ыт, -іт
ж ұрнақтары ж алғанған да да қойы лы п 
ай ты лады . М ы салы , 
қара+ у+ ы т -қа р ауы т ,
жайпа +у+ыт-жайпауыт, ойпа +у+ыт-ойпауыт,
қ ү м д а + у + ы т -қ ү м д а у ы т , иіы м да + у + ы т -
шымдауытт.б.
ә) Дауысты дыбысқа аяқталған зат есімдерге 
тәуелдік ж алғауының 3-ж ақ көрсеткіш і 
-ы, -і
жалғауы ж алғанғанда, / с / қы стырма дыбысы 
қойылады. М ы салы ,
бала-с-ы-баласы, дала-с-ы-
даласы, дэрі-с-і-дорісі
т.б.
б) 
Тәуелдік ж алғауының 3-ші жақ жалғауы 
ж а л ғ а н ғ а н с о з б а р ы с с е п т ік ж а л ғ а у ы н
қабы лдағанда арасына / н / қы стырма дыбысы 
қ о й ы л а д ы . Б ұл қ ұ б ы л ы с т ы 3 -ш і ж а қ т а
тәуелденген сөздің барыс септігіндегі корінісін 
салыстырғанда анық байқалады.
1-жақ балам-а 
үйім-е
2-ж ақ балаң-а 
үйің-е
3-ж ақ б а іа с ы -/н /-а
ү й і-/н /-е
в) Арасына 
-м а, -м е (-бе, -бе, -па, -пе)
қосымшасы қосылып айтылатын қайталама қос 
сөздер дауысты ды бы стан басталатын болса, 
аралары на / м / қы сты рм а ды бы сы қойы лы п 
айтылады. Мысалы, 
ауылма-/м/ауыл, айма-/м/ай,
үйме-/м/үй, үшпа-/м/үш, ізбе-/м/із
т.б. Қайталама 
қос создердің бұл түрі жазу нормасында да, дұрыс 
айту нормасында да еленбей 
ауылма-ауыл, айма-
ай, үйме-үй, үита-үш,
/з6е-/зтүрінде жазылады. 
Сондықтан бұлар диалектологтар жазбаларында 
ғана ескеріліп жүр. Ш ындығында, қос создердің 
бұл түрі - қос дауысты қатар айтылмайтындығын 
дәлелдеп тұрған соз үлгісінің бірі. Қос создердің 
жігінде дауысты ды бы с қатар келгенде / й /
қыстырма дыбысы пайда болуы мүмкін. Бұған 
аға-іні
қос сөзінің 
ағайын
деген сөзге айналуы 
мысал бөла алады. Бұл амал былай жүзеге асқан: 
аға іні, аға/й/ы ны Уағайыны >ағайын/ы/.
г) Қазақтілінде 
ары, бері
ү стеу ін е - 
ырақ,
-//?е/сжұрнағы жалған ғанда 
арырақ, берірек
түрінде 
ықшамдалып айтылуымен бірге 
ара-/ғ/-ы рақ,
бере-/г/-ірек
бөлып / ғ / , / г / қыстырма дыбыстары 
қөйылып та дыбысталады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   229   230   231   232   233   234   235   236   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет