Соз соцындағы дыбыстардың түсірілуі Сөз сөңы нда дауысты дыбыс та, дауыссыз
дабыс та кейде дауысты мен дауыссыз қосарлана
түсетін кезі болады. Сондықтан біз бұл жағдайға
жеке-жеке тоқталамыз.
1. Дауысты дыбыстардың түсірілуі қатарласа
келген аш ы қ буындарды ж абы қ буынмен айту
үрдісіне сәйкес келеді. Мысалы,
а) БА+БА+БА буын үлгісіндегі сөздің сөңғы
дауысты дыбысы түсіп БА+БАБ буын үлгісіндегі
сөз жасалады:
бағана - баған, барады - барат, келеді - келет т.б.
ә) (Б )А Б + Б А + Б А буын үлгісі (Б)А Б+БА Б
буын үлгісінде айтылады. Мысалы,
ертегі - ертек, алхоры - алхор, іиапталы - шаптал, бидайы - бидай. б)
( Б )А Б + Б А + Б А + Б А б у ы н
ү л г іс і
Б А Б + Б А + Б А Б б у ы н ү л г іс ін е а й н а л а д ы :
жаздыгүні - жаздыгүн, қыстыгүні - қыстыгүн,
күздігүні - күздігін т.б.
в) Кейбір қөс сөздер құрылымында да қатар
келген аш ы қ буынды болып келгенде соңғы
дауысты дыбыс түсіріліп айтылады. М ысалы,
ерсілі-қарсылы - ерсіл-қарсыл, бірді-екілі - бірдекілі - бірдекіл, эрілі-берілі - эріл-беріл, эрі-сэрі - эр-сэр, эрі-беріден соң - эрберден соң т.б.
г) Кейбір біріккен, тіркескен сездердің де
сөңғы буындары аш ы қ бөлып келгенде дауысты
д ы б ы с сусы п қ а л а д ы . М ы сал ы ,
қайы н іні сөзіндегі (ы) түсіп,
қайныны (жуандау себебі
сингармөнизмге байланы сты ) бөлып, өдан әрі
қайын(ы) - қайны/қайын бөлып дыбысталады.
Аға іні сө зін ің а р а сы н а (й ) қы сты р м а ды бы сы
қөйы лы п
ағайы ны б ө л ы п , өдан әрі с ө ң ғ ы
дауысты дыбыс сусып ағайы н сөзі қалыптасқан.
Ол несі - о несі сөзі өдағай ретінде таңы рқау
мәнінде ай ты лған д аш ес бөлып айтылады.
д)
-малы, -м елі ж ұрнағы арқылы жасалған
аіипалы, жаппалы, көшпелі сияқты сын есімдердің
ішінде таны малы , тасымалы сөздерінде ғана
сөң ғы дауысты д ы бы с түсіріліп,
т аны м ал, т асы м ал бөлып айтылады.
2. Дауыссыз дыбыстардың ішінде сөз сөңында
қ, кдыбыстары көбірек түседі. М ысалы,
ұлы қ - ұлы, толық - толы, лоблы қ - лоблы, тыншық - тытиы, оршік - өрші, кііиік - кіші, мэңгілік - мэңгілі т.б.
Қ, к дыбыстарының түсіріліп айтылуы қазақ
тіліндегі
-лы қ , -л ік ж ұр н ағы мен
-лы , -л і ж ұрнағы ны ң м ағы насы нан да, қөлданылу, сөз
жасау қабілетімен де бір тұлғаны ң (мөрфема)
тү р л і т ұ л ғ а ш ы қ т а р ы (м ө р ф т а р ы ) е к е н ін
