П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ.
СӨЗЖАСАМ
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ
1. СӨЗ ҚҰРАМЫ Ж ӘНЕ МОРФЕМАЛАР
1.1. М О Р Ф Е М А ТУРА ЛЫ Т Ү С ІН ІК
Қандай да сөз болмасын негізінен белгілі бір 
дыбыстардың ж и ы нты ғы нан тұратыны белгілі. 
Сөздің сы ртқы қабы рш ағы - дыбыстар. Демек, 
сөз құрайты н ең кіші тілдік бөлш ек (единица) 
дыбыстар екен. Бірақ дыбысгар сөзді құрайтын 
ең кіші тілдік бөлш ек бола тұрып, өздері жеке 
тұрып ешбір м ағы на, мән (лексикалы қта, грам- 
матикалық та) бере алмайды. Сондықтан дыбы- 
стар, олардың жасалуы, қолданылу ерекш елік- 
тері, сипаты т.б. соған байланысты толып жат- 
қан зандылықтары фонетикада қаралады. Ал, мор- 
ф ологияны ң объектісі болу үшін тілдік единица 
жоғарыда көрсетілгендей, белгілі бір ірамматика- 
лы қ мағына білдіріп, сойлеу процесінде (контек- 
сте) белгілі бір қызмет атқарып тұруы керек.
Сөздің қолдану негізінде қалыптасқан кобіне 
бір ғана л екси кал ы қ м ағы насы болғаны м ен, 
сойлеу процесінде сөз бір я бірнеше ф ам матика- 
лы қ м ағы на білдіруі мүмкін. Олай болу сәздің 
сөйлеу процесінде қандай мәнде жұмсалуымен, 
-басқа сөздермен қары м -қаты насқа түсу дәреже- 
сімен, соның нәтижесінде котеріп тұрған семан- 
тикалы қ-стильдік жүгімен және түрлі тұлғада 
жұмсалуымен байланысты. Мысалы:
С үй-е-м ін ту-ған тіл-ді, ана-м тіл-і-н,
Бесік-те ж ат-қан -ы м -д а - ақ бер-ген біл-ім
(Т орайғы ров)
дегенді көрсетілген болшектерге бөлуге бөлады, 
о й ткені о л ард ы ң ә р қ а й с ы с ы н ы ң ко н тек сте 
білдіретін грамматикалық мағыналары бар, сол 
жердегі тұры сына байланы сты белгілі қы змет 
атқарып тұр. 
Сүйеміи
деген сөзде бір лексика- 
лы қ м ағы на бар, өл - нақтылы сүю қимылы, 
өны білдіріп тұрған сөздің 
сүй
бөлшегі, өл - тілдің
сөздік құрамына енетін жеке сөз, сөйлеу прөцес- 
іне түсудің арқасы нда (лексикалы қ м ағы наны ң 
ж алпы лануы арқасы нда) бұл сөзде қим ы лды
білдіру сияқты жалпы, яғн и грамматикалық ма- 
ғына қалыптасқан. Сөздің бұл бөлшегінде басқа 
да грамматикалық м ағы на бар, өл - сабақты лы қ 
м ағы на, я ғн и бұл қимылдың тура өбъектіні та- 
лап етуі. Бұл м ағы нам ен бірге өсы сөздің басқа 
бөлшектері 
{сү
і/дегенге үстелген тұлғалар) сөзге 
түрлі грамм атикалы қ м ағы на үстеп өтыр: 
-е -
қим ы лды ң белгілі мезгілде бөлуын, я ғн и ш ақ- 
ты қ (ауыспалы өсы ш ақ және сөйлемнің мөдаль- 
ды лы қ сипатын белгілеп тұр), 
-м ін -
қимылдың 
қандай субъект арқылы іске асуын, яғн и жақтық 
(I ж ақ, жекеш е) м ағы наны білдіріп, өзі сөл жал- 
ған ған сөзін (
сүйе)
предикаттық қ аты н аста,
мен
деген сөзбен байланыста жұмсалуға дәнекер бө- 
лып тұр. 
Тілін
деген сезде де бір лексикалы қ ма- 
ғына, нақтылы зат атауы бар, өны білдіріп тұрған
- создің 
тіл
деген негізгі бөлшегі, сөйтіп, грам- 
м атикалы қ тұрғы дан жалпы зат атауын білдіру 
м ағы насы бар. С оны мен бірге бұл болш екке -/' 
деген қосымш а бөлшек қөсылу арқылы тәуелдік 
м ағы н а (ж ақты қ м ағы н а тағы бар) үстелген. 
Сөйтіп барып, бұл соз өсы 
-і
бөлш егі‘арқылы 
анам
сөзімен (ілік септіктің ж асы ры н түрінің 
қатысуы арқылы: 
анам /нъщ / тілі)
байланы сқа 
түсіп тұр. Ал 
-н
бөлшегі сөзге тура өбъектілік 
м ағы н а үстеп, өны 
сүйемін
деген сөзбен байла- 
ныстырады және бұл сөздің (
тілін
) сөйлемде тө- 
лықтауыш қызметін атқаруына негіз бөлады...
С өн дай -ақ 
сүйемін, т ілін...
деген сәздер 
тілімізде өсы түрлерінде ғана қөлданылып қөй- 
майды, 
оітрцъп(сүйікті, сүйкімді, сүйгіш, сүймей,
сүйіп, тілге, тілші, тілдес
т.б. тәріздес әрі өртақ, 
әрі бөлек-бөлек тұлғалары бар. Олардың өртақ 
болшек арқылы біідіретін өртақ мағыналарымен 
бірге бөлек-бөлек бөлшектер үстейтін өзгеше де 
бірде лексикалы қ немесе деривациялы қ, бірде 
ф ам матикалы қ мағыналары бар.

176

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: