Қосымша морфемалар оз алдына жеке түрып

СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
179
аш ылып, анықталады. Ол тек түбірге жалғаны п 
қолданылатындықтан, түбір морфеманың дыбы- 
сты қ ерекш елігіне лайы қ әуеніне еріп, өзгеріп, 
вариантталып, түрленіп отырады. Сондықтан да 
қосымша морфеманың бірнеше дыбыстық вариан- 
ты болады . М ы салы , кө п тік ж ал ғау д ы ң
-лар,
-лер, -дар, -дер, -тар, -тер
(6 варианты), ал сөйлеу 
тілде одан да көп 
-ерін
үндестігіне байланы сты 
варианттары, І-ж ақ тәуелдік жалғаудың 
-ым, -ім,
-м
(3 варианты), сын есім тудыратын деп таны - 
лып жүрген қосымш аның 
-лы, -лі, -ды, -ді, -ты,
-ті
(6 варианты) варианттары араларында не ма- 
ғыналық, не қызметтік, не стильдік айырма жоқ.
Сондай-ақ түбір морфемадербестігімен, атап 
айтқанда, қосымша морфемаға қарағанда, мағы- 
налы қ, қолданы сты қ, түлғалы қ дербестігі болу 
арқылы ерекшеленеді. Ол жоғарыда көрсетілген- 
дей, жеке тұрғанны ң өзінде белгілі бір м ағы на 
білдіре алса, қосы м ш а морфема жеке тұрғанда 
ешбір м ағы на білдірмейді, тек түбір морф емаға 
ж ал ған ған д а ғана оған қосы м ш а мән үстейді. 
Бұл - түбірдің м ағы налы қ дербестігі. Т ұлғалы қ 
дербестігі де оны ң дыбысты қ өзгеріске түспей, 
керісінш е, оны ң ды бы сты қ си п аты н а қарай 
қосы м ш а морф еманы ң құбылып, әр вариантта 
жалғануы болып табылады. Сондай-ақ түбір мор- 
ф ема осындай дербестігімен бірге ж алқы лы ғы - 
мен де ерекш еленеді. Ал қосы м ш а морфемада 
ж алқы лы қ болмайды, белгілі бір грамматикалық 
топқа тәндік байқалып отырады. Мысалы:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін
Жок-барды, ертегіні термек үшін(
Абай).
Осындағы 
жаз-ба-й-мын, өлең-ді, бар-ды, ер-
тегі-ні, т ер-мек
сөздері осындай бірнеш е мор- 
фемадан тұрады. М ұндағы қосы м ш а морфема- 
лар тек осы сөздерге ғана емес, сол тектес басқа 
да коптеген сөздерге ж алғана алады: 
ж аз-ба-й-
мын, каз-ба-й-мын, бар-май-мын, айт-пай-мын
т.б. 
Өлең-ді, соз-ді, үй-ді
т.б., 
тер-мек, бер-мек, сой-
ле -м е к
т.б. Ж әне солардың бәрінде де үстейтін 
грамматикалық мағыналары сәйкес.
М орфемалардың түр-түрлеріне тән өзіндік 
ерекшеліктері болады. Ең алдымен түбір морфе- 
малар мен қосымша морфемалардың қосылуын- 
аа кездейсоқты қ болмайды, ол белгілі заңды- 
лыққа сүйенеді де, жүйе құрайды. Бір тектес 
қосымша морфемалар грамматикалық қасиеттері 
^ірыңғай, біркелкі түбір морфемаларға жалғана 
ліады. Мысалы, болымсыздықты білдіретін 
-ма,
-не, -ба, -бе, -па, -пе,
ш арттылықты білдіретін 
-й, -
се
, ш ақтық мағынаны білдіретін 
-ған, -ғен,
-)ан, -кен, -ды, -ді, -ты, -т і
т.б. қосымша морфе-
малар тек қимылды білдіретін создерге ж әне 
қимылды білдіретін создердің баршасына (етісті- 
ктерге), ал менш іктік - тәуелдікті білдіретін 
-ым,
-ім, -м, -ың, -ы, -і, -сы, -сі,
тура объектіні білдіретін 
-ды, -ді, -ты, -ті, -н
т.б. зат атауын білдіретін 
заттық ұғымдағы создерге және барлық зат есім- 
дерге, тағы сондай заттанған сөздерге ғана жал- 
ғана алады. Керісінш е жалғанбайды. Ойткені 
тілдің талай ғасыр даму барысында негізгі создің 
мағыналық топталу ерекшеліктеріне байланысты, 
олардың озгеруі, түрлену жүйесі қалыптасып, 
тұрақталуы, сол жүйелердің корсеткіштері болып 
саналатын, грамматикалық м ағы наны білдіретін 
тұлғалар мағыналық жағынан сұрыпталып, белгілі 
топтағы, грамматикалық қасиеті жағынан бірың- 
ғай, бір тектес создерге ж алғануға икемделіп 
қалыптасады.
Негізінен алғанда, түбір морфема жалқы бо- 
лып келетіндіктен, қанш а қосымша морфема оған 
қосылса да, сыртқы тұлғасы н озгертпейді, ал ке- 
рісінше қосымша морфема түбірдің тұлғалық ерек- 
шелігіне сай сы ртқы ды бы сты қ түрін өзгертіп 
отырады: 
бар-ған, айт-кан, көр-ген, бала-ның, хат-
тың, іні-нің
т.б. Кейінгі ықпал заңы бойынша/с, 
к,
п
дыбыстары на біткен сөздерге дауысты дыбыс- 
тан басталатын қосы м ш а ж алған ған д акд ы б ы сы
ғ-ға , 
к
дыбысы г-ге, 
п
я #-ға, 
-я
у -ға айналып 
кетуі түбірдің т ұ л ға л ы қ дербестік си п аты н а, 
қосы м ш а м орф ем ан ы ң дербестігі ж оқты ғы н а 
нұқсан келтірмейді. Тек кейде тілдің даму бары- 
сында негізгі түбірдің олі түбірге айналуына бай- 
ланысты кейбір ды бы сты қ өзгерістер, деф орм а- 
циялар болуы мүмкін, бірақ олардың озгерісінде 
қосымша морфемалар тікелей роль атқармайды.
Қосы мш а м орф ема қай түбірге және қанш а 
түбірге жалғанса да, олардың әрқайсысына жаңа- 
жаңа әр түрлі м ағы на үстемейді, жалпы бір түрлі 
грамматикалық м ағы н а үстейді: 
кел-ді, кор-ді,
сойле-ді, окы-ды
ж әне 
м ал-дар, үй-лер, ауыл-дар.
Бұлардың әрқайсысы әр мағынадағы соз болған- 
мен және оларға үстелген қосымш алардың ды - 
быстық ерекшеліктері кейде әр түрлі болғанмен, 
оларға қосымш а бір түрлі грамматикалық м ағы - 
на үстеген, ол - қимылдың жаңа ғана болуы (шақ- 
ты қ м ағы на) және заттың коптігі.
Бір түбір м орф ем аға кейде бір ғана емес 
бірнеше қосы м ш а морфема қосыла алады. Он- 
дайда сөзге (түбірге) қосы м ш а морфемалардың 
жалғану тәртібі белгілі қалыптасқан дәстүр бой- 
ынша және тілдің тұрақталған белгілі заңдылы- 
ғы негізінде болады.
Окы-т-у-іиы-лар-ымыз-да-ғы,
айт -ыл-ған-ды к-т ан
т.б.

І8У

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: