П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ
Ж ЕКЕ САЛАСЫ 21Н кітапш анын біріншісінде бір ғана туынды түбірі бар төрт сөзж асам ды қ ұя кездесті. Одар: діт - дітте; мэрт - мэрттік; ла у - лауіиы; м ес - м ес- тей, құрам ы нда екі туынды түбірі бар 9 сөзжа- самдық ұя бар. Олар: ез - ездік, езсін; күн - күңдік, күңиіілік; кал - калды, калсыз; күр - күрдан, күрша; кыш - кышкер, кышша, мэз - мэзден, мэзсін; нарт - нартай, нарттан; нас - настан, настык, ну - нулан, нулы. Ал үш туынды түбірден тұратын не бәрі 5 сөзж асам ды қ ұя бар. Олар: дак - дакты, даксыз, дакгнан; кэр - кэрлен, кэрлі, кэрсіз; нэн - нэндік, нэнсі, нэнсін; нэш - нэште, нэштен, нэіиті. Торт туынды түбірден тұратын не бәрі 3 қана сөзжасамдық ұя бар. Олар дық, жең, кен сөздерінің негізінде ж асалған сөзжасамдық ұялар. 1-кітапш аға 298 бір буынды есім сөзден жа- салған 298 сөзж асам ды қ ұя кірген. О сы нш ам а сөзж асам ды қ ұяда бірден төртке дейін туынды сөзі бар 21 ғана сөзжасамдық ұяның болуы ту- ынды сөз жасауда өте құнарсыз бір буынды есім сәздердің тілде аз екеніне толық дәлел. Тіліміздің сәзжасам жүйесінің тағы бір негізгі нұсқасына қосымш а, атап айтқанда, сөз тудыру- шы ж ұрнақтар жатады. Сөзж асамдық ж ұрн ақ- тардың тілді ж аңа сөзбен байытуда атқараты н қызметі өте зор. Ол сөзжасам жүйесіндегі мор- ф ологиялы қ тәсілдің шешуші элементіне жата- ды. Тілімізде сөз тудырушы ж ұрнақтар өте көп. Бірақ өлар сөзжасам тәсілдерінің бір түрінде ғана қы змет етеді. Солай бола тұрса да, оны ң тілдегі туынды сездердің басым көпшілігін тілге қөс- қанын ескерсек, өның сөзжасамда атқаратын қыз- меті аны қ байқалады. Сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың әрқай- сысының өзіндік мағынасы бар. Ол мағына түбір сөзге ж ал ған ған д а ғана көрінеді, ж ұрнақ жеке тұрып м ағы на бермейді, сөндықтан жеке қөлда- нылмайды, түбір сөздің құрамында ғана қызмет атқарады. Мысалы: маліиы, өлеңші, дэрігер, өнер- паз, м айла, қазақш а т.б. М өрфөлөгиялы қ тәсіл жұрнақтың өсы ерекшелігіне негізделеді. Сезжасам жүйесінің жұрнақтары өзі жалған- ған түбір сөздің лексикалы қ м ағы насы ны ң не- гізінде өдан басқа лексикалық мағына, басқа сөз жасайды, не оны ң мағынасын түрлендіреді. Ж о- ғарыда келтірілген м ы салдағы м ал мен малш ы, өлең мен өлеңіиі, дэрі мен дэрігер, өнер мен өнер- паз, м ай мен м айла, қазақ пен қазақіиа деген туындылар бір-бірінен лексикалы қ м ағы насы арқылы ажыратылатыны белгілі, бірақ осында- ғы әр жұп создердің м ағы на байланы стылығы да аны қ корініп тұр. Сонда олардағы лексика- лы қ мағына өзгешелігі жұрнақ арқылы туып, лек- сикалы қ нұсқа жасалса, өлардың мағына байла- ны сты лы ғы на түбір сөздің м ағы насы негіз бөл- ған. Бұл - сөзжасам жүйесіндегі ж ұрнақтардың негізгі ерекшелігі. Ж ұрнақ арқылы сөз жасалу кезінде жаңа ту- ынды сөз бен оған негіз болған сөз бөлады да, бұл екеуінің қаты сы нсы з туынды түбір сөз жа- салмайды. Сөндықтан мөрфөлөгиялық тәсілмен сөз жасалғанда, негіз бен өдан жасалған туынды түбір сөз үнемі жұп құрап тұрады. Басқаш а айт- қанда, туынды түбір бар жерде негіз сөздің бө- луы міндетті бөлып саналады: өнер - өнерпаз, білім - білімді, ек- егін, сэн - сэнқой, бай-байлық, ем- емхана, тілек - тілектес т.б. Бірақ өсы заңды- лықты керісінше қөлдануға бөлмайды. Ж алпы алғанда, тілдегі байы рғы создерге жататын негізгі сөздердің басым көпшілігі туын- ды түбір жасауға қатысатыны рас, бірақ олардың әрқайсысынан негіз соз бен туындының жұп бо- луы нақтылы ж ағдайға байланысты. Мәселен ту- ынды түбір создегі негіз сөз деген ұғым нақты бір туынды түбірмен байланы сты қөлданылады. М ысалы, әңгіме жүмысіиы деген туынды түбір туралы бөлса, оны ң негізі ж улш сд еген сөз бола- тыны сияқты нақты лы қ керек. Сонды қтан да негізгі түбір атаулының бәрі туынды создің негізі деп жалпылама атауға болмайды. Негізгі түбірдің қай туынды түбірдің негізі екенін нақтылы атау қажет. Сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың ішінде сөзге үстеме м ағы н а беріп, сөзді м ағы на ж ағы - нан түрлендіретін ж ұрнақтар да бар. М ысалы, үйіиік, кітапша, сарғыш, т.б. Мұндай жұрнақтар ғылымда талас та туғы зы п жүргені рас, өйткені мұнда соз м ағы насы мүлдем өзгеріп кетпейді. Бірақ осындағы^г/ мен үйшік, кітап пен кітапша, сары мен сарғыш деген сөздердің әрқайсысы тілде өзінше лексикалы қ нұсқа ретінде қөлданылады, сондай қызмет атқарады, солай танылады да. Олар- дың әрқайсы сы тілдегі дайы н тұрған қалпында сөйлемге енеді. С өнды қтан өларды да сөзжасам жүйесінің нұсқалары ретінде қараған дұрыс. Ба- сқа тілдердің тәжірибесінде өл өсы тұрғыда қара- лып жүргенін де ескеру қажет. Орыс тілінде өларды сөзжасам жүйесіне жатқызған. Тілдегі сөзж асам ды қ ж ұрнақтардың өзіндік бір ерекшелігі - өлар әр сөз табына телулі бөла- ды. Әр сөз табының сөзжасамдық өз жұрнақтары бар. Зат есім жұрнақтары, сын есім жұрнақтары, етістік жұрнақтары, үстеу жұрнақтары т.б. Әр сөз табына қатысты ж ұрнақты ң сәзжасамды қ қыз- |