П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ

жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі бет 307/497 Дата 14.10.2023 өлшемі 38,54 Mb. #113886

Бұл бет үшін навигация:

• Біріншіден

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ 231 нетикалық құбылысгар ерекше көніі бөлуді қажет  етеді. Атап айтқанда, метатеза құбыдысы, белгіді  бір позициядадауыссыздыбыстардыңтүсіп қалуы  т.б. ф онетикалы қ құбылыстар, түбір құрамын  белгілі дәрежеде деформ ацияға ұшыратты. Мы-  салы:  сөз~сөйле, бағ~байла, сау~сақай, сойым~со- ғы м , аудар~ақтарт.6. Мұндай даму ерекш елік-  тері қазақ тілінің озімен ұялас-тектес жеке тілдер-  ден, тілдер тобынан ерекшелену, соның нәтиже-  сінде дербестену жолдары. Оны былай қо й ған -  да, қазақ тілінің фактілерін өзара салыстыру ар-  қылы қазақ тілінің өзінде мынадай дыбыс сәйке-  стіктерін айқындауға болады:  жаз~жай, бақ~бау, көр~көз, сый~сық, қызъиСқырмызы, қыз~қырқын т.б. Түбірдің морфонологиялық құрылымын тарихи  фонетикамен сабақтас зерттеген проф. М .Тома-  н о в бұл п р о ц е с т і б ы л а й ш а т ү с ін д ір е д і:  “Түбірлердің бірсыпырасы өздерінің бұры нғы ды бы сты қ құрам ы н сақтап қапды да, ж аңа ды -  быстар негізінде жаңа варианттар қалыптасты.  Бірақ тіл элементтерінің даму процесінің нэти-  жесінде “ескі” мен “ж аң а” варианттар дербес  мәнге ие болды да, орны ғы п қалды ” . Сонымен, қазіргі тілімізде коптеген создерді  біз ш артты түрдетүбір  соз  деп қараймы з. Ш ын  мәнінде, олар - олі түбір мен қөсымш адан тұра-  тын тарихи туынды түбірлер. Ол диахронды қ  зерттеудің нәгижесінде анықталады. Осы орайда негізінен бөлінбейтін етістік  түбірлер боп саналатын бұйрық рай тұлғасында-  ғы етістіктер ерекш е назар аударады. Ал, бұл  түбірлерді диахрондық тұрғыдан қарау олардың  кебінің құрамынан сөз тудырушы қосымш алар-  ды ажыратады. Бұл қосымш аларсыз ол түбірлер  жаңа сөз жасауға негіз бола алмайды. Демек, түркі  создерінің байырғы түбір морфемасы бір буын-  •ды болғанм ен, ж алғамалы лы қты ң нэтижесінде  оны ң, көбінесе, екібуы нды ға айналуы тұрақты  қ ұ б ы л ы с қ а а й н а л ғ а н . Б ір а қ е к і б у ы н д ы түбірлердің қалыптасуын беріде болған құбылыс  деп қарауға болмайды. Түркі жазу ескерткіш -  терінің ішіндегі ең ежелгісі болып есептелетін  Енисей жазбаларын зерттеушілердің пікірі бой-  ынш а, осы жазбаларда екі буынды түбірлер де  белсенді қолданылған. Сондықтан тілдің тарихи  даму барысындағы коне құбылыс ретінде көпте-  ген тарихи туынды түбірлердің табиғаты н ай-  қы ндауға көмектесетін екібуынды түбірлердің  құрылымын синхрөндық та, диахрөндық тұрғы-  дан да зерттеудің мәні зөр. Ал, өсындай деэтимөлөгизацияға ұшыраған  екі буынды түбір сөздерді талдаудың, өлардың құрам ы ндағы “өлі” түбірлерді “тірілтудің” (ре-  көнструкция) жөлдары мен тәсілдері қандай? Біріншіден,  түбірдің ұзарып, ия мөрфөлөгия-  лық элементтерінің кіріккенін анықтау үшін, өның  жалаң, ежелгі вариантын табу қажет. Оны ескі-  түркі ескерткіш герінің м атериаідары нан, ескі-  түркілік қасиетін көбірек сақтаған алтай, чуваш  тілд ерін ен кездестірем із. М ы салы , ескігүр кі  сөздігінде  -са - (санау),  -қыд (қыдыр),  -м ақ (мақ-  та) т.б. деп қөлданы лған. Сөл сияқты қазіргі ал-  тай тілінде  -ит (итер),  -тоз (төзан),  -тақ (тақыр)  т.б. Чуваш тілінде  -қай (қайт),  -жал (жалын) т.б.  фактілер сақталған. Бұл тәсіл тіл білімінде  жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу: