П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМШІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМШІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
239 хи туынды етістіктерді таддау үшін Рамстедт олар- ды корей тіліндегі ұқсас етістіктермен салысты- рады. Мысалы: түркі тілдерінде: іаі= , Ъаі=, саі=, болса, корей тілінде: с а-, ра-, сһа-т.Ъ. -та//-те: ат-атта=, жас-жаста=, жат-жатта=, мақ-мақта=, қақ-қақта= , өр-өрте=, сық-сықта=, сіл-сілте=, тас-таста=, тап-тапта=, ұс-ұста=, сеп- септе=, тоқ-тоқта= т.б. Бұл тілде - л а //- л е - моделінің дыбыстық бір түрі ретінде қалыптаскан тұлға. - т а р /-т е р //-д а р /-д е р : а қ - а қ т а р = , б о к - бөктер=, дағ-дағдар=, қай-қайтар=, қаң-қаңтар=, той-тойтар=, ұл-ұлтар= т.б. Бұл қосымш аның генезисі жөнінде М .Рася- нен Э.Карахтың ‘Ч - каузативтің көрсеткіші, -эр - 2 ж ақты ң көпше түрі” деген пікірін қолдайды. Қ азақ тілінің деректері негізінде бұл қосы м ш а- ның осылайш а “саты лап” консервацияға ұшы- рауын дәлелдеу қиын. Қай-т-ар= с т \ с т \ ү \ н с \ а ба- сқасы мұндай талдауға келмейді. Қазіргі тілімізде грамматикалық императивтік м ағы на беруде де ол - өнімсіз. Ол ж алғанған санаулы түбірлердің бәрі де “өлі” түбірлер. Сондықтан тарихи туын- ды құрам ы ндағы бұл қосы м ш аны ң генезистік қызметін сөзтудырушыдық дегі қарауға болады. -ты/-ті, -ды/-ді: ел-елті=, ес-есті=, қам-қам- ты = , м ал-м алты =, аң-аң д ы = , дег-дегді=, жи- ж иді= т.б. Түркітануда-я/-е жэне -ь//-/тұлғалары қатар қаралаты нды қтан (Дени, 1955, 846), - т а /- т е // -да/-де мен -т ы /-т і//-д ы /-ді модельдерін де ва- риант деп қарауға негіз бар. -т ы й/-т ій //-д ій : б ат-батты й = , б ы р-бы р- ты й = , м он -м о н ты й = , ш ол-ш олты й = , ы з-ы з- ды й = , дел-делдій=, кір-кіртій=, қы л-қы лты й = , сос-состы й = , тәл-тэлтій=, ты р-ты рты й = , дүр- дүрди—,-ш ұн-ш ұнтый= т.б. Бұл - ел іктеуіш тү б ір л ер ге ж а л ғ а н ы п , бірнэрсеге ұқсату мағы насы н беретін етістіктер туғызатын модель. -т ы р//-т ір, -дыр//-дір: бүл-бүлдір=, ж ақ- ж ақты р=, л ақ-лақты р= т.б. К оріп о т ы р ға н ы м ы зд а й , бұл қ о с ы м ш а көбіне толы қ мағы налы түбір сөздерге ж алға- нып, өзгелік етіс тұлғасы ретінде кеңінен қолда- нылады. Ал, түбір морфемасы күңгірттеніп, “өлі” түбірге айналған мысалдарды компоненттік тал- дау қи ы н ға соғады. В.Ш отт, Н .И . Аш марин, Г.Рамстедт оны “тұр” етістігімен байланыстыра- ды. -іиа/-ше. ек-екш е=, қор-қорш а=, өл-өлш е=, ш ар-ш арш а= т.б. Бұл тұлғаны жоғарыда талданған -са/-се мо- делінің дыбысты қ түрі ретінде қалыптасқан деп қарауға болады. А .Н .К о н о н о в оны ң генезисі жөнінде екі түрлі пікір ұсынады: 1) ш:л сәйкестігін ескерсек, -ша қосымшасы -ла қосымш асының бір дыбыстық варианты; 2) -ш а>(- и )ш + -а Бұл түркітанудағы -са қосымш асына байла- нысты басқа да пікірлермен үндеседі. -шы/-ші: ап -ап ш ы = , ар-арш ы = , бы р-бы р- ш ы = , ж ан -ж ан ш ы = , қы р -қы р ш ы = , өр-өрш і= , шан-шаншы=, шор-шоршы=, шып-шыпшы=, ыр- ы рш ы = т.б. А .Н .К он он ов, Н .А .Б аскаков, Ж .Д ени т.б. ғалымдар -са/-се және -сы /-с\ афф икстерін бір қосымшаның эртүрлі корсеткіші деп қарайды. Сол сияқты -ша/-іие жэне -ш ы/-іиі тұлғаларын да сол қалыппен қарастыруға болады. -ы/-і: а р -а р ы = , б е к -б е к і= , б ы ж = б ы ж ы = , б ы қ-б ы қы = , дам -дам ы = , дар-дары = , ер-ері= , жан-жаны=, жар-жары=, жас-жасы=, жек-жекі=, ж ер-ж ері=, ж ор-ж оры = , ж ос-ж осы = , жу-жуы=, ж ы л-ж ы лы =, ж іб-ж ібі= , кей -кей і= , ко к-көкі= , қаж -қаж ы =, қай -қай ы = , қар-қары =, қас-қасы =, қоқ-қоқы =, құр-құры=, мой-мойы=, нұқ-нұқы=, о қ -о қ ы = , тан -тан ы = , тас-тасы = , тел-телі=, тоқ- то қ ы = , то р -то р ы = , ұ й -ұ й ы = , ұл-ұлы = , ш ек- ш екі=, ш ош -ш ош ы = , ш ұқ-ш ұқы = , ір-ірі= т.б. Ж .Дени -ы /-і қосы м ш асы а -/-е -н ің элсіре- ген түрі десе, Севортян мен Рамстедттың -ы /-і мен -ғы /-гі, -а /-е мен -ғ а /-г е генезистік байла- ныстадеп қарайтыны жоғарыда көрсетілді. -а, -етұлғасы н ы ң тілімізде етістіктер мен ес- імдер жіктеле бастаған кезде етістіктер жасауда ең онімді қосымш алардың бірі болғанын, қазіргі тілімізде оны ң ең ескі, өнімсіз қосымш алардың бірі боп қалғаны да жоғарыда атап өтілген. Осы- ны оны ң бір вариан гы -ы /-і қосымш асы туралы да айтуға болады. -ый/-ій: бұлт-бұлтый=, бұрт-бұртый=, жым- ж ы м ы й=, құн т-құн ты й = , м ол-м өлій= т.б. Бұл - дені еліктеуіш сөздерден етістік туды- ратын онімсіз модель. -ы қ/-ік. а й -а й ы қ = , ас-асы қ= , б ұй -бұй ы қ= , д эн -д эн ік = , ел-ел ік= , ер-ерік= , ж ан -ж ан ы қ= , ж ал -ж ал ы қ = , ж ат-ж аты қ= , ж ер -ж ер ік= , кер- керік=, қам -қам ы қ= , қор-қоры қ= , құн -құн ы қ=, қ ы з -қ ы з ы қ = , м а у -м а у ы қ = , о б -о б ы қ = , тұт- тұтық=, түт-түтік=, ұй-ұйы қ=, үр-үрік=, ір-ірік= т.б. Осы форма Енисей ескерткіштерінде есімнен етістік тудыруда ең белсенді формалардың бірі |