П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 240
СӨЗЖАСАМ болған. Қазірде ол өнімділігін ж оғалтқан м ен , бірақ ол қосымша арқылы жасалған туынды етіс- тіктер біраз. Олардың кейбіреуі оп-оңай морфе- маларға жіктелсе, екіншілері зертгей түсуді қажет етеді. - ы л /-іл : ар-ары л=, ас-асы л=, ек-егіл=, жаң- ж аң ы л = , ж ос-ж осы л = , қүт-құты л= , о с-осы л= , сап-сабыл=, сар-сарыл=, сей-сейіл=, сұй-сұйыл=, сы т-сы ты л = , түң -түң іл = , ұт-ұты л=, үң -үң іл= , ш үй-ш үйіл= т.б. Қазіргі қазақ тілінде -ы л/-іл тұлғасы етіс ка- тегориясы ны ң көрсеткіші ретінде қы змет етеді. Ал, түбір морфемаларының мағыналары көмескі- леніп, “өлі” түбірге айналған тарихи туынды еті- стіктер құрамындағы бұл қосымш аны ш ығу тегі жағынан сөзтудырушы болуы мүмкін деп ойлау- ға негіз бар. Оны жоғарыда талданған -а л/-е л моделімен варианттас деп те қарауға болады. -ы ң/-ің= : б а қ -б а ғ ы н = , б ү л -б ү л ін = , ем - емін=, ер-ерін=, жал-жалын=, жүк-жүгін=, жыл- ж ы лы н=, күп-күбін=, кіж -кіж ін=, қап -қабы н = , ө к -ө к ін = , ө т-о тін = , с а қ -с а ғы н = , сү й -сүй ен = , сүр-сүрін=, сый-сыйын=, тап-табын=, ұс-ұсын= т.б. Г.Рамстедт, Э.В.С евортян бұл ф орманы да ең ежелгі сөз тудырушы тұлғаларды ң қатарына жатқызады. “ Ө лі” түбірге ж алғанған қосы м ш а- лар оны м ен әбден жымдасып, тарихи туынды түбір қал ы п тасқан . Қазіргі тілімізде -ы н /-ін қосы м ш асы түгелдей грамматикалық оздік етіс мағынасын береді. -ыр/-ір: ай-айы р=, аң-аңы р=, ау-ауыр=, бақ- б ақ ы р = , б ұй-б ұйы р= , ел-елір= , ж ап -ж ап ы р= , ж ас-ж асы р = , ж ек-ж екір= , ж үг-ж үгір=, ж ы м- ж ы м ы р= , к ек-кекір = , кө п -коп ір = , кід-кідір=, қ а қ -қ а қ ы р = , құт-құты р= , қы д-қы д ы р = , май- м ай ы р= , м үд-м үдір=, ом -ом ы р= , сап -сап ы р= , сек-секір= , сем -сем ір=, сы -сы ды р=, су-суы р=, с ы п -с ы п ы р = , сім -сім ір = , ш ұ б -ш ұ б ы р = , ыс- ысы р=, (ы)с<(ы)с-ыр-сыр (сырып тік), (ы)с-ыр- (сы рғы=). Бұл қосымша тіліміздің ерте кезеңінде құры- лымы қарпайы м түбірлерге, синкретизмдерге тікелей жалғанып, коптеген “таза” етістіктер ту- ғы зған. О лардың көбінің түбір морфемасы сол күйінде қазіргі тілде қолданылмайды, түсініксіз. Мысалы: жасыр=е тістігінің қазіргі тілімізде то- лы қ мағыналы кеңінен жұмсалатын етістік екені белгілі. Бірақ ол - тіл дамуы барысындағы кейінгі тұлға. М .Қаш қари сөздігіне сүйенсек, XIғ. орта- сындауя 5= дербес соз ретінде қолданы лған: 01 тепі кот іаьсіі/ Ол м ені көріп жасырынды. Жас түбірінің “өлі” түбірге айналуы кейінгі осы жа- сыр= тұлғасы ны ң тууымен байланысты. О сын- дай жаңа ф орманың қалыптасуы алғаш қы бірбу- ынды түбірлерді көбінесе “өлі” түбірлердің қата- рына қосады. Ж асыр типтес императивтердің құрылымын қазіргі тілдегі толы қ мағыналы ‘көш ір= ’; ‘пісір= ’ т.б. салыстыруға болады. -ыс/-іс=: бы т-бы ты с= , ж ап -ж абы с= , жар- жарыс=, ж ы л-ж ы лы с=, кер-керіс=, қап-қабы с=, қай-қайыс=, қар-қары с=, қат-қатыс=, қи-қиы с=, май-майыс=, ой-ойы с= , тыр-тырыс=, ұр-ұрыс=, ш ат-ш атыс= т.б. Қазақ тілінде /б а с қ а да түркі тілдерінде/ бұл қосымш а ортақ етістің тұлғасы ретінде кеңінен қолданылады. Бірақ ол кез келген түбірге қосыла береді деуге болмайды. Ж оғары да келтірілген қатардағы мысалдардан оның ортақ қимылды, көп қайталанатын, интенсивті қимылды білдіретін етістік түбірлерге талғап жалғанатынын көреміз. Сонды қтан да көптеген ғалымдар оны ң тегін көптік мағынамен байланыстырады. В.Котвичтің ойынш а, осы тұлға - қазіргі тун- гус-маньжур тілдерінде көптік мағы нада қолда- нылатын -/ қосымш асы ның алломорфы. Э.В.Се- вортян, Л .Н .Х аритонов, Х.Т.Нигматов -ы с/-іс ф орм асы н ы ң ал ғаш қ ы мәні ортақ қим ы лды білдірген, ал көптік мәні содан туған деп қараса, АА Ю лдаш ев, керісінше, ортақтық мағынаның өзі көптік мағынадан туған деп қарайды. Сонымен қатар, осы модельдің ішінде ж оға- рыда келтірілген мағыналарды бермейтін де етіс- тіктер бар. Мысалы; бүріс=, жылыс=, ауыс=, қай- ы с=, қары с= , м ай ы с= т.б. етістіктерде ортақтық та, коптік те м ағы на ж оқ, қимылдың атауы. Осы арада -с тұлғасы ны ң түркітануда ин- тенсивтіліктің көрсеткіші ретіндея, -із (действие, труд) түбірімен байланы сты деп қарайтын да көзқарастар бар екенін ескерген жөн. Сонымен, қазақ тілінің базистік лексикасында көптеп кездесетін “олі” түбірлердің, яғни дыбыс- тықтұлғасы ғана сақталып, мағынасы күңгірттен- ген лексика-грамматикалық элементтердің таби- ғатын танып, сырын ашуда сөз құрамын морфе- ма жігіне /түбір мен тұлға ар алы ғы / айыратын м орфемалық талдау әдісінің орны ерекше. Осы- ның нәтижесінде біз зерттеп отырған екі буынды тарихи тұрғыдан туынды етістіктердің бәріне ор- тақ ең басты ерекшеліктердің бірі - олардың синх- рониялық жэне диахрониялық даму тұрғысынан алғанда этимологиялық түбір мен шын мәніндегі грамматикалық тұлғадан тұруы екенін көреміз. |