П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 252
СӨЗЖАСАМ шелігіне қарай түрлі тілде түрліше қаралып ке- леді. М ысалы, оры с тілінде күрделі сөздерді біріктіретін арнайы дәнекерлер бар. М ысалы, са- молет, ледоход, пароход деген сияқты күрделі сөздердің сыңарлары о элементі арқылы біріккен, бүл осы тілдің ұлтты қ ерекшелігі саналы п жүр, бірақ ешбір қосымш асыз бірігетін күрделі сөздер де бар. М ысалы, радиоузел, телевизор, радиостан- ция т.б. Индоевропа, славян, орыс тілдерінде күрделі сөздің бір белгісі ретінде кейде олардың жазылу емлесі, бірге жазылуы , ды бы сты қ құрам ы ны ң тұтастығы негізге алынады. Егер күрделі сөз біріктіру тәсілі арқылы жа- салады деп саналаты н тілдердің өзінде күрделі сөздер бірге де, деф ис арқылы да, бөлек те жа- зылып жүрсе, онда ол орф ограф иялы қ белгінің күрделі созді танудағы дәрменсіздігін білдіреді. Олай болса, түркі тілдері, оны ң ішінде қазақ тілінің о р ф о гр аф и ял ы қ белгіні негіз тұтпай, күрделі сөздің м ағы на тұтастығын, күрделі сөзді лексикалы қ бірлік, бір сөз тануын, сөйлемде бір создің қы зметін атқаруын негізгі белгі деп са- нап, соған сүйенуін дұрыс деп қабылдап, күрделі сөзді тануда сол белгілерді негізге алу қажет. Қ ұрам ы ндағы сы ңарлары ны ң бөлек ж азы - луы ж алғы з қазақ тілінде ғана емес, басқа түркі тілдерінде де күрделі сөздің таны луы на кедергі болып саналмайды. Анығырақ айтсақ, түркі тілде- рінде орф ограф иялы қ белгі күрделі сөздердің танылуында есепке алынбайды. Түркі тілдері, оны ң ішінде қазақ тілінің күрделі сөздің құрамындағы сыңарларының бірге я бөлек ж азы луы ны ң күрделі сөзді ажыратуда есепке алынбауы дұрыс екені тағы да аны қта- лып отыр. Түркі тілдерінде емле күрделі сөздің таны - луына белгі ретінде қолданылмайды. Бұл түркі тілдеріндегі күрделі сөздердің әр түрлілігіне де байланысты болуы мүмкін. Бүкіл түркі тілдерін- де қос сөздер кең оры н алады, ол - көне заман- дардан келе жатқан тілдік құбылыс. Ал қос сөздер бірге жазылмайды , деф ис арқылы жазылады, бірақ олар күрделі сөзге жатады. Қос сөздер ба- сқатілдерде бірлі-жарым кездескені болмаса, түркі тілдеріндегідей орын алмайды. С оны мен бірге түркі тілдерінде жазу ерте қолданы лғаны м ен, халы ққа кең тарамады. Ал бертін келе кеңес үкіметі кезінде жазу үш рет өзгерді. Осының бэрі күрделі сөздердің жазылу- ын бір ретке келтіруге мүмкіндік бермеді. Бұл жағдайлардың бәрі орфографияның үстемдік алу- ына кедергі болуы да мүмкін. Сондықтан күрделі сөздердің басым тобы бір м ағы на беріп, бір сөз қы зметін атқарып, бір ұғымды білдіріп, халық санасындағы бір ұғы м ны ң аты ретінде түсінілсе де, қолданылса да, күрделі сөз б ол ған ға дейінгі сөз тіркесі кезіндегі қалпы нш а бөлек жазылуы сақталып қалды. Бірақ тілде жазылу емлесі бекі- мей, түрліше жазылып жүрген күрделі сөздер де жеткілікті. Осымен байланысты бір сөздің түрліше жазылуы тілде өте жиі кездеседі. Мысалы, ақ құба - аққұба, темір жол - теміржол, бір тұтас - біртұтас, көк айыл - кокайыл, кок жал - көкжал, кок иіешек - кокіиешек, жел өкпе - желөкпе, не бары- небэрі, боз торғай - бозторғай, электр ара - электрара, теле дидар - теледидар, сары қарын - сарқарын, сары тіс - сартіс т.б. Осы сияқты сөздіктерде, кітаптарда түрлі жазылып жүрген күрделі сөздер тілде өте көп. Бұл да күрделі сөздер теориясының қалыптасуы- на кедергі болатыны сөзсіз. Осымен байланысты күрделі сөзге түркі тілдерінде құрам ы ндағы сы- ңарларының бірге жазылуы яғн и орфографиялық белгі шарт бола алмайды деп саналады. Осы ж ағдайларды ң бәрі түркі тілдерінде, оны ң ішінде қазақ тілінде күрделі сөзді тануда емле ескерілмей, күрделі сөздердің бірнеше түрлері танылып жүр. Күрделі сөздің м ағы на тұтастығы оны ң сы- ңарлары ны ң бір м ағы н аға көшуіне, бір ұғымды білдіруіне байланы сты дедік. Күрделі сөздің біртұтас мағынасының қалыптасуында оның құра- мындағы сыңарлардың атқаратын қызметін анық- тау мәселесі қазір өте үлкен қиы нды қ туғызып жүрген теориялық мәселеге жатады. Оның өзіндік себептері де ж оқ емес. Солардың бірі тілдегі күрделі сөздердің түрлілігі және олардың әрқай- сысының өзіндік ерекшеліктері бар. Ал күрделі сөздердің түрлі болуы оны ң ана- литикалы қ тәсілдің әр түрімен жасалуына байла- нысты. А налитикалы қ тәсілдің ішкі мынадай түрлері бар: 1) сөзқосы м , 2) қосарлау, 3) тіркес- тіру, 4) қысқарту. Осы тәсілдердің әрқайсы сы тілде әр түрлі күрделі сөз жасайды. Сөзқосым тәсілінің өзі іштей екіге бөлінеді: а) біріктіру (ш екара, көкжөтел, орынбасар); ә) кіріктіру (биыл, бүгін, әкел, апар). Осымен байланысты тілде біріккен сөздер және кіріккен сөздер қ аіы п тасқан . Бұл тәсіл дүние жүзіндегі тілдерге кең тараған, сондықтан күрделі сөздер туралы сөз болғанда, көп тілдерде негізінен біріккен сөздер туралы сөз етіледі. |