П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 260
СӨЗЖАСАМ Ал күрделі етістіктер алғаш пысықтауыш сөз бен етістіктіңтіркесінен жасалғаны белгілі. Бірақ бұл қазір мүлдем байқалм айды , қазір олар тең етістіктердің тіркесі ретінде тұры п, біртұтас күрделі қимыл ұғымын білдіреді. Сөйтіп күрделі етістіктердің жасалуында өзіндік ерекш елік бар. Ол күрделі етістіктің сы ңарлары ны ң көсемш е ж ұрнағы арқы лы байланы суы на да қатысты. Қазақ тілінде күрделі сөздерді байланыстырушы қосы м ш алар ж оқ екені белгілі. Т ек күрделі еті- стіктер құрамында қазір байланыстыруш ы қыз- метінде сақталы п қ а л ға н көсем ш е ж ұрн ағы күрделі етістіктерді басқа қосымш асыз байланы- сқан күрделі сөздерден ерекшелендіреді. Күрделі создер тобы ндағы құранды етістік- тердің басқа күрделі сөздерден өзіндік бірсыпы- ра ерекшелігі бар. Алдымен бұл құранды етістік- тердің құрамындағы сыңарларына байланысты. Күрделі сөз атаулы толы қ м ағы н алы дербес сөздерден жасалатыны белгілі. Құранды етістік- тер қазір негізінен дербес мағыналы есім соз бен көмекш і етістіктен жасалады. М ысалы, қүрмет ет, жәрдем ет, қызмет қыл, жақсылық қыл, көмек ет, телефон соқ т.б. Құранды етістіктің құрам ы ндағы көмекш і етістіктер есім сөзге қимыл м ағы н асы н қосы п, есімнен етістік жасайтын жұрнақтардың қызметін атқарады. М ы салы ,к ө м е к ет - көм ектес, табыс ет - тапсы р, эуре ет - әуреле, баян ет - баянда, баж ет - бажылдады, ецбек ет - еңбектен, та- лап ет - талаптан, жарқ-жарқ етті - жарқылда- ды, айғақ ет - айғақта, эцгіме ет - әңгімеле, қабыл қыл - қабылда, м азақ қыл - м азақта, жыр қыл -ж ы рл а, дэме ет - дәм елен, қор ет - қорла, сылтау қыл - сылтаула, т алқан қы л - талқанда, тамаша қыл - тамаш ала, уэде ет - уәделес, үміт ет - үміттен, құмар бол - құм арлан, алац бол - алаңда т.б. Келтірілген мысалдар бір есім сөзден анали- тикалы қ тәсіл арқылы яғн и көм екш і етістіктер арқылы етістікж асалғаны н, синтетикалы қ тәсіл арқы лы яғн и ж ұрнақ арқы лы етістік ж асалға- нын анық көрсетіп тұр. Ж ұрнақ есім сөзге қосыл- ғанда, қалай оған қимыл мағынасын қосып, оны етістікке көшірсе, көмекші етістікте сондай есім сөзге қимыл мағынасын қосып, одан етістікж а- саған. Есім сөзге қосыдған көмекші етістіктің оған қ и м ы л м а ғ ы н а с ы н қ о с ы п , о н ы е т іс т ік к е көш іргенін құранды етістіктің етістікше түрле- нуінен көруге болады. М ысалы, қызмет еттім, қызмет етерсіц, қызмет еткен, қызмет етпек, қыз- мет еткісі келеді, қызмет еткейсіц, қызмет ет- песе, қызмет етесіц т.б. Құранды етістік атаулы- ның бәрі де осылай етістік тарамдары, жүйесі бой- ы нш а сөйлем де түрленіп қолданы лады . Бұл көмекші етістіктердің есім сөзден етістік ж асаға- ны ны ң толы қ дәлелі. Құранды етістіктер қазір күрделі сөз толы қ мағыналы дербес сөзден жасалады деген қағида- ға қайш ы көрінеді. Ш ы нды ғы нда бұл құбылыс көмекші етістіктердің толық мағыналы дербес сөз кезінде басталып, кейін олардың етістік сыңары алғаш қы м ағы насы нан айрылып көмекш ілікке кош кен. Бара-бара ол есім созден етістік жасау- дың бір үлгісіне айналы п, сол арқылы басқа да құранды етістіктер жасалатын болған. Алайда бұл тәсіл өнімді емес, құранды етістік жасайтын көмекші етістіктер де санаулы. Тіркесті күрделі сөздердің құрамындағы сы- ңарлардың бәрі де сөзжасамдық қызмет атқара- ты ны белгілі. Д егенм ен оларды ң қы зм етінде өзіндік айырма бар. М ысалы, дл&ш кел, беріп кел, көріп кел, біліп кел, айтып кел, қызмет ет, жәр- дем ет, адам ет, жақсылық ет сияқты күрделі етістіктердің бәрінде бірінші сыңар өзгеріп, осы екі топ күрделі етістіктің екінші сыңарлары тұрақ- ты болып тұр. Сары м ай, жер май, тоц м ай, иіс м ай дегендерде, ауыз омыртқа, бел омыртқа де- гендерде, а лқ ы зы л, қоцыр қызыл, күцгірт қызыл, күрец қызыл дегендерде де осы ерекш елік бар. Он бір, он екі, он үш, он торт, он бес, он алты, он жеті, он сегіз, он тоғыз деген күрделі сандарда да бір сыңар тұрақты, бір сыңар ауыспалы екені көрініп тұр. Олай болса бұл құбылыс - күрделі сөз атау- л ы ға тән құбы лы с, тән ерекшелік. Осымен бай- ланысты күрделі сөздердің құрамы тірек сыңар және ауыспалы сыңар болып бөлінеді. Тірек сыңар деп түрлі сөздерден күрделі сөз жасаушы қы змет атқаратын сөз танылады. М ы- салы, коріп бер, алып бер, экеп бер, жинап берт ген күрделі етістіктерде бер деген сыңар түрлі етістік- ке тіркесіп, одан күрделі сөз жасап тұр. Қара торғай, боз торғай дегенде торғай сөзі тұрақты сыңар болып, басқа сөздерден күрделі сөз жасап тұр. Бұдан күрделі сөз жасаушы қы змет атқара- тын күрделі сөздің құрамында сыңар бары аны қ көрініп тұр. Бұндай қызмет барлық сөз табында- ғы күрделі сөздерден аны қ көрінді. Тірек сы ңарды ң қызметі түрлі сөзден туын- ды түбір жасайтын жұрнақтың қызметіне ұқсас. Әр тірек сыңар қандай сөздерден күрделі сөз жа- саса да, бәрінде ол бір м ағы на береді. Осы ерек- шелік түрлі туынды түбір жасаушы ж ұрнақта да бары белгілі. М ысалы, м а л қора, сиыр қора, қой қора деген түрлі заттың атын жасаған күрделі |