П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 256
СӨЗЖАСАМ Сан есім + зат есім үлгісі де тілге бірсы пы - ра біріккен сөздер қосқан. М ысалы, бірқатар, біртоға, біршама, екібастан, екіқабат, Екібастүз, Жетіқарақшы, қырыққүлақ, қырықаяқ, қырықбуын, мыңбас, мыңтамыр, бесенеден, бесжылдық, сегізкөз т.б. Бұл үлгі көбіне кісі аттарында жиі қолда- ны лған. М ысалы, Қырықбай, Елубай, Алпысбай, Жетпісбай, Сексенбай, Тоқсанбай, Мыңбайт.5. Есімдік + есімдік үлгісі өнімсіз болып та- былады, бұл үлгімен ж асалған біріккен создер аз. Мысалы, ешкім, әлдекім, әркім, элдеқалай, элде- қаіиан, еіиқашан, ешқайда, әрқайсысы т.б. Етістік + етістік үлгісімен жасалған біріккен, кіріккен сөздер санаулы, бұл өнімсіз үлгі. М ыса- лы, өткел, әпер, әкет, апар, т үрегелсш кіы сөздер ғана осы үлгімен жасалған. Біріккен, кіріккен сөздердің жасалу үлгісінде оларды ң сы ңарлары ны ң бәрі белгілі бір сөз та- бына жататын толы қ м ағы налы дербес создер е к е н і а н ы қ т а л д ы . С о н ы м е н бірге б ір ік к е н создердің сыңары қызметінде тілдегі негізгі атау- ыш сөздер мен етістік сөздер яғн и негізгі сөз таптары қолданылатыны анықталды. 2.7.2. Қосарлы күрделі создер Қос создер - түркі туыстас тілдердің бәрінде бар тілдік құбылыс. Қос создер ең коне орхон жазба ескерткіш тердің тілінде де болған. М ыса- лы, арқыш - тіркіш -ір кес - тіркес, ічін - ташын - ішін - тысын, бэгләрі - будуны - бектері - халқы, ядағын - ялақын - жаяу - жалпы, өлу - иту - олу - жіту т.б. Содан бері қос создер түркі тілдерінің бәрінің сөздік қоры нан мол орын алып, тілде жиі қолданы латы н лексикалы қ бірліктер қата- рында келе жатыр. Сонды қтан олар ғылымда әбден тан ы лған , создіктерде ©зіндік орны бар тілдік құбылысқа жатады. Қос сөздер тілдің ана- л и ти калы қ тәсілінің қосарлама тәсілі арқылы жасалады. М ысалы, ойын-сауық, ине-жіп, ыдыс- аяқ, қүрал-сайман, қыз-келіниіек, жақсы-жаман, үзынды-қысқалы, үлкен-кіші, ата-ана, эке-шеіие, он- он бес, жиырма-отыз, қырық - елу, кеіие-бүгін, жо- ғары-төмен, қызыл-жасыл, кімде-кім, келіп-кетіп, көріп-біліп, айтыс-тартыс т.б. Қос создің сыңарлары кез келген сөзден бола бермейді. Тілде қос сөздердің жасалуының өзіндік әбден қалы п тасқан заңды лы қтары бар. Қос сөздердің екі сыңары да бір соз табының сөзінен болады. М ысалы, қыз-келіниіек, корпе-жастық, қауып-катер, қарым-қатынас, тамыр-таныс, жа - уын-шаіиын деген қос создердің екі сыңары да зат есімдерден жасалған. Ал үлкен-кіші, қызылды-жа- сылды, үлкенді-кііиілі, жақсы-жаман, кәрі-жаспе- ген қос создер сын есім сөздерден жасалған. Сол сияқты алпыс-жетпіс, бес-алты, жеті-сегіз, он бес- он алты, сексен-тоқсан қос сөздері сан есімдер- ден жасалған. Келіп-кетіп, алып-беріп, коре-коре, ішіп-жеп, қарғап-сілеп, асыға-үсіге деген қос создер етістіктерден жасалған. Қос сөздердің ж асалуы ндағы бұл заңдылык қос создердің мағынасы ж ақы н, арасында белгілі мағы налы қ байланысы бар сөздерден жасалуына қатысты. Ешбір мағыналық байланысы, бір-біріне қатысы ж оқ создер бір-бірімен қосылып, қос сөз жасай алмайды. М іне, бұл қос создердің жасалу- ында қатты сақталатын заңды лы қ. Ал осымен байланысты қос создердің сыңарлары көбіне ма- ғыналас, синоним , антоним создерден болады. Мысалы, ыдыс-аяқ, ине-жіп, эке-шеше, аға-іні, аяқ- қол, өкпе-бауыр, етек-жең, соқа-сайман, қазан-ошақ сияқты қос сөздер өмірде бір-бірімен белгілі байла- нысы бар заттардың аты нан я ғн и мағы налы қ қатысы бар сөздерден жасалған. Осы сияқты қос создердің көбі қүрал-сайман, шақүр-шүқыр, жал- таң-жүлтаң, қарғап-сілеп, тамыр-таныс, қауіп- қатер, уайым-қайғы, қырып-жойып, жүн-жүрқа, жөн-жоба, күіи-қуат, сабыр-тағат, талан-тараж дегендердегі сияқты си ноним сөздерден жасал- ған. Ал үлкен-кіші, жақсы-жаман, жоғары-төмен, ақ-қара, үлкенді-кііиілі, жақсылы-жаманды сияқ- ты қос создер антоним создерден жасалған. Бұл келтірілген м ы салдарды ң бәрі қазақ тілінде қос создердің жасалуы оның сыңарлары- ның белгілі м ағы налы қ қаты стағы создер болу- ын талап ететінін ан ы қ корсетеді. Ол заңдылық ретінде қалыптасқан. Күрделі создердің ішінде қос создердің жа- с а л у ы н ы ң ө зін д ік е р е к ш е л ігі бар. К үрделі сөздердің көбі синтаксистік белгілі байланыстағы сөз тір кестер ін ен бастау алаты н ы айты лды . Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлары қазір ол қы зметінен айрылса да, оларды ң бұрынғы қы з- метін байқауға болады. Ал солардың ішінде соз тіркесінен басқа жолмен қалы птасқан күрделі создер де бар. Солардың біріне қос создер жата- ды. Тіл білімінде қос создер біры ңғай мүшелер- ден бастау алмады ма екен деген де жорамал да бар. Бірақ бірыңғай мүше түрлі сойлем мүшесіне қатысты, олар түрлі созтұлғада болатыны белгілі. Ал қос сездердің сыңарлары тек түбір тұлғада ғана болады, егер оны атау тұлға деп санасақ, басқа созтұлғіілар қос создің құрамында кездеспейді. Қос |