П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- -шылық//-шілік.
| -шақ//-шек.
Сөзжасамдық бұл жұрнақ түрко- логияда бірде сан, молшер, мезгіл (“ в пору”) ма- ғы насы ндағы -н а к//-іи а к лексемасымен байла- ныстырылса, кейде ол -ч(-ш ) ж әне -ак элемент- теріне мүшеленеді. Қазақ тілінде бұл өнімсіз жұрнақ. Ол арқы- лы туа түбір зат атауларынан ж асалған туынды түбір зат есім көп емес. М ысалы, “жұмырына жұқ болмау” дегендегі жүмыр ж әне желбір (екі иығында желбірі бар жеңсіз кок койлек - С оқпақ- баев), дүңгір, катпар сөздерінен -ш ак//-ш ек ф ор- манты арқылы пайда болған жүмыршак, катпар- шақ, желбіршек, дүнгіріиек туынды зат есімдері әдет- те нақтылы бір зат ұғымын білдіреді. Олардан үнемі ном и н ац и ялы қ тиянақты лы қ айқы н сезі- леді. Сиыр, қой-ешкінің қарны төрт бөліктен түра- ды: таз қарын, жүмыршақ, қатпаршақ жэне үлта- бар (Әбішев); Қос желбіршек салған ак бэтес койлек (Талжанов). Тілімізделш//шд/с туынды зат атауы да осы сөзжасамдық -іиақ форманты арқы - лы қалыптасқан: мойын+шақ>мон+шақ>моншақ. Бұл ж ұрнақ туынды түбір зат атауларына ж алға- нып та ж аңа зат атауларын жасайды. М ұндай құрылымды дериваттарға, мысалы ,жарықшақ, ба- қайшақ, жүтқыншақ, өндіршек, салпытиақ, текпі- шек, жеткіншек, келіншек, элпеніиек тәрізді туы- лымдарды жатқызуға болады. Бұлардың қайсыбірі - б е й н ақ ты л ы , аб стракт м ағы н а л ы есім дер. Тіліміздегі сарқыншақ, ілгеіиек дегендер дэл сон- дай сыпатты туындылар. -шылық//-шілік. Жалгіы сөзжасам жүйесінде эрқайсысы оз алдына дербестенген -ғар//-гер жэне -ш ылық//-ш ілік жұрнақтары бар. Бұлар жеке-жеке тұрып та, сондай-ақ кейде бірігіп, құрама жұрнақ түрінде де жаңа сөз жасайды, мысалы: адам - геріиілік, партиягеріиілік, барымтагершілік, эуре- гершілік, жаугершіш. Осылардағы -гершілік - құра- ма жұрнақ. Себебі адамгершіл, партиягершіл, ба- рымтагершіл, жаугершіл дегендер дербес соз ретін- де тілде онш алықты қолданымды емес. С о н д а й -а қ , -ш ы л ы қ //-іи іл ік те - құрам а ж ұрнақ -іиы //-ш і және -лы қ //-лік сыңарларының бірігуінен ж асалған. Тілімізде бұл екеуінің де сөзж асам ды қ қызметі жеке-ж еке дербестенген, яғн и ж еке-ж еке тұрып та туынды түбір зат атау- ын жасай алады. Сонымен қоса кейде жеке-жеке тұрып және мұндай туылым жасай да алмайды. М ұндайда олар тек бірігіп барып қана сөзжасам- д ы қ қы зм етке ие бола алады. С озж асам ды қ бұл -ш ы //-ш і мен -л ы қ //-л ік ф орманттары ны ң бірде ж еке-ж еке тұры п, ал енді бірде екеуі қосылып жұмсалғанда ғана жаңа сөз ж асайтыны, әлбетте, бұлар ж алғанаты н негіз, яғн и мотивациялауш ы сөздің семантикасына байланысты. Мысалы жүрт, қүл, ит, қазақ, жігіт, пенде, іиығарма дегендердің еш қай сы сы н а да -ш ы //-ш і ф орманты дара күйі, я ғн и бір өзі жеке ж алғаны лмайды , -л ы қ //-л ік ж ұрнағы н міндетті түрде өзімен бірге ала ж алға- нады. Бұдан сөзж асам ды қ -іиы лы қ//-ш ілік ф ор- мантының осы құрамалық сипатының озі жалға- натын негіз сөздің семантикасымен озара шарт- 300 СӨЗЖАСАМ тастығын, тәуелділігін көреміз, мысалы: жұртшы- лық, құлшылық, итшілік, қазақшылық, жігітшілік, пендешілік, шығармашылықт.б. Бірақ бұл жерде көңіл аударатын нәрсе: жоғарыда келтірілген ту- ынды зат атауларындағы -шылық//-шілік құранды ж ұр н ағы ны ң екінш і -л ы қ //-л ік бөлігі бұл туы- лымдардың түбіріне -ш ы //-ш і форманты н қоса- ры на ал м ай -ақ, өз бетімен тікелей де ж алғана береді. -ш ы лы қ //-ш ілік құрам а ж ұ р н ағы н ы ң өзіндік осы сөзж асам ды қ табиғаты н м ы на бір мысалдардан-ақ көруге болады: Шығармашылық - қуат көзі (“ Қ .Ә .” ); Етегін төсек, жеңін жас- тық етіп жүретін - жорықіиылық (Қасиманов). Сөзж асам ды қ осы құрама ф ормантты ң көбірек ж ал ған аты н ендігі бір тілдік ортасы - кірме со зд ер м ен байланы сты , мысалы: қаріпш ілік (кәріпшілік), мүмкіншілік, бейбітшілік, әуреіиілік, шүкіріиілік, адамшътық, днханшылық, әкімшілікт.б. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|