Қазақстан республикасы 45minut kz – 45minut org

СЫНДАРЛЫ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ АРҚЫЛЫ  ОҚУШЫЛАРДЫҢ САУАТТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ
Оңтүстік Қазақстан облысы  Мақтарал ауданы  Жетісай қаласы  
«№2 Ш.Уәлиханов атындағы жалпы орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Бастауыш сынып мұғалімі Кульчаева Оразкул  Агабековна
           «Ұстаздың биігі ойлана қарасаң биіктей береді, үңіле қарасаң, тереңдей береді, қол созсаң қарсы алдыңда, айналсаң
артыңда тұрғандай», – деп Сократ айтқандай, егеменді еліміздің алдыңғы саптағы отыз мемлекеттің қатарына қосылуға
табандылықпен жылжу саясаты қоғамымыздың барлық саласын түбегейлі өзгерістерге әкеліп, жаңа талаптар қойып отыр.
Сол өзгерістердің бірі білім саласында болып жатқаны баршамызға белгілі. «Қайтсек білім сапасын арттырамыз?», сонымен
қатар «Егеменді еліміздің тізгінін ұстар өскелең ұрпақты жеке тұлға ретінде адами факторларын қалай дамытамыз?» деген
өзекті тақырып бүгінгі күннің басты мәселесіне айналды. Мен осы сұрақтардың аясында өз тәжірибем мен ізденістерімді
саралап көрдім. Кез келген оқыту белгілі мөлшерде адамды дамытады. Оқитын пән қаншалықты жаңа, бағалы болса да,
мұғалімнің  шеберлігі  қандай  жоғары  болсын,   мұғалім   мен оқушы   өз   белсенділігін туғыза  алмаса,   берген  білім   күткен
нәтиже бермейді. Оқушының адам ретінде қалыптасуы белсенділік арқылы жүзеге асады. Білім берудің жаңа инновациялық
стратегияларының мақсаты – заман ағымына ілесе отырып, қоғам дамуына үлес қоса алатын жеке тұлға қалыптастыру.
     Әйгілі зерттеуші Л.С.Выготскийдің «Дәстүрлі оқыту - бала дамуына тек қондырғы болып, дамуға стихиялы әсер етсе,
яғни, «дамудың соңында жүрсе», жаңаша оқыту - «дамытуды өзімен бірге ала жүреді» - деген болатын. Сондықтан тек
дәстүрлі   оқытумен   шектеліп   қалмай,   мұғалім   әрқашан   ізденісте   болып,   өзіне   және   шәкірттеріне   тиімді   жақтарын
қарастырып   отыруы   тиіс.   Мәселен:   Әрбір   мұғалім   өз   сабақтарында   оқушылардың   шығармашылықпен   айналысуына
барынша тиімді жағдай жасау керек. Сонымен бірге әлемдік деңгейдегі танымал оқыту жүйесі «Диалогтық оқыту», «Сын
тұрғысынан   ойлауға   үйрету»,   «Білім   беруде   ақпараттық   коммуникациялық   технологияларды   қолдану»   секілді
инновациялық оқыту жобаларын пайдаланғанымыз нәтижелі болмақ. Бұл сөзіме әлемдегі білім саласы дамыған Сингапур,
Ұлыбритания, АҚШ секілді мемлекеттердің осы бағытты ұстана отырып, жеткен жетістіктері дәлел болмақ. Сондықтан да
барша   әріптестерімді   Елбасымыздың   өзі   ұйытқы   болап   отырған   Кембридж   университеті   мен   Назарбаев   зияткерлік
мектептері  бірлестігінде жүзеге асырылып отырған үш деңгейлі курстар негізінде білім жетілдіріп, сол бағытта жұмыс
жасаған өте тиімді. 
   Сонымен қатар, Білім және Ғылым министрлігінің алға тартып отырған «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыру
мақсатында   атқарылатын   жұмыстар   біршама.   Оқушыларды   ғылымға   тартудың   алғышарты   болып   табылатын   еліміздің,
өлкеміздің тарихи-мәдени мұраларын зерттеуді мектеп қабырғасынан бастасақ, табысқа қол жеткізеріміз анық. Біріншіден,
оқушылардың ғылымға деген қызығушылығын оятсақ, екіншіден, еліміздің ғылыми-мәдени дамуына елеулі үлес қосқан
болар едік.   Білім беру саласында қол жеткізілген бүкіләлемдік бітімнің мәні оқушылар үшін білімнің де, дағдылардың да
тең дәрежеде маңызды екендігі болып отыр. Заманауи тәсілдің ең негізгі ерекшелігі оқушылардың алған білімдерін жай
ғана иеленіп қоймай, оларды орынды жерде қолдана білуіне басты назар аудару болып табылады, ал ХХІ ғасырда талап
етілетін дағдылардың мәні осында.
Ұлы ұстаз А. Байтұрсынов "Білім - біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы" деп
атап өткендей оқушының алған білімін қолдана білу дағдысын дамытатын   негізгі тұлға мұғалім. Сондықтан мұғалімнің
кәсіби біліктілігіне баса назар аударылып отыр. Кәсіби біліктілік пен білім жай қабылданбайды, мұғалімдер оны өз қолымен
жасайды. Әріптесіне  ықпал ету үшін, сондай-ақ оқыту мен оқудың  дамуына  қолдау көрсету үшін құзырлы мұғалімдер
коучинг пен тәлімгерлікке жүгініп басқа мұғалімдердің идеяларын жүзеге асыруға қолдау көрсетеді.
    ХХІ ғасыр талап етіп отырған дағдыларды оқушы бойына тиімді қалыптастыра алу үшін, алдымен  мұғалімдердің өздері
де ол дағдыларды меңгеруі  керек екеніне мектептегі тәжірибе  кезінде көзім жетті. Яғни оқушыларды оқытудағы  жаңа
тәсілдер мұғалімдерді оқытуда да жаңа тәсілдерді талап етеді. 
   Сындарлы оқытудың мақсаты-оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамытатынын, мұғалім оқушыларды өз бетінше
білім алу әрекетіне бағыттай алатынын түсіндім. Оқушылар алған білімінен ой шығарып,  оны дәлелдеп, жүзеге асыру
кезеңінде өз нәтижелерімен танысатынын білдім. Сонымен қатар топтық жұмыстың нәтижесі баланың ойлау қабілетінің өсу
деңгейіне қатты әсерін беретінін байқадым.    Кембридж бағдарламасының негізгі мазмұны жеті модуль түрінде берілген.
Осы     жеті модульді сабақтарыма кіріктіре отырып,  оқушыларға білім беруде, оларды болашақ еліміздің тұтқасы   және
өзіндік көзқарасы бар саналы тұлға етіп тәрбиелеу  үшін үнемі ізденісте болдым. 
     Заман талабына сай әдіс-тәсілдерді  жақсы меңгерген   мұғалім, өзіне керекті жаңалыққа күнделікті қол жеткізіп отыра
алады.  Заман талабы бізден жас ұрпаққа білім нәрін беруде  үлкен өзгерістерді қажет етеді.  
Қорыта айтқанда, оқушының   сауаттылығын қалыптастыру біртұтас әдістемелік жүйенің жасалуын талап етеді. Ол білім
берудің мақсатынан бастап оқытудың түпкі нәтижесіне дейінгі аралықтағы компоненттердің бірлігі арқылы жүзеге асады.
Сондықтан мақсатқа қол жеткізудің басты құралы саналатын білім мазмұны оқушының  сауаттылығына негізделіп, сынып
сайын күрделендіріліп отыру керек.
* * * * *
ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ ЭТНИК ШАКЛЛАНИШИ
 
Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы №28 «Ақбай» жалпы орта
 мектебінің өзбек тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі Мухутдинова Манзура  Кахрамановна
                   
Ҳар қандай халқнинг келиб чиқиши (этногенези) мураккаб ва долзарб муаммо бўлиб, умум тарих фанининг ютуқлари 
билан чамбарчас боғлиқдир. Шу кунларга қадар халқнинг келиб чиқиши ёки этногенези тўғрисидаги масала алоҳида фан 
сифатида шаклланиб етмаган, аммо яқин келажакда ўзида қатор ижтимоий ва табиий фанлар ютуқларини 
мужассамлаштирган этногенез фанининг юзага келишига шубҳа қилмаса ҳам бўлади.
Тарих, археология, тилшунослик, топономия, этнография каби фанларнинг жаҳон миқиёсида қўлга киритган ютуқларини, 
илмий жиҳатдан муҳим фикр мулоҳазалари ва хулосаларини менсимай, тор миллатчилик доирасидан чиқа олмай мулохаза 
юрити нафақат фанда, балки сиёсатда ҳам энг катта зарарли холатларга олиб келиши мумкин. Шу сабабли ҳам ўзбек, тожик,
туркман, киргиз ва бошқа Марказий Осиё элат ва халқларнинг этногенези, яъни келиб чиқиши муаммоларини фақат жахон 
121

фани ютуқларига таянган холда тўғри, объектив ва холисона халқ этиш мумкин.
Ўзбек халқининг келиб чиқиши (этногенези) нихоятда мураккабва жуда узоқ тарихга эга бўлган жараёндир. Бу сохада фан 
хозирги кунга қадар маълум ютуқларга эришган. Хусусан, Фарғона водийсидаги Селунғур ва Сурхондарёдаги 
Тешиктошдан топилган қадимги аждодларимиз қолдиқлари Ўзбекистонда, Африка ва Олд Осиё худудлари билан бир 
қаторда, хозирги замон одамларининг пайдо бўлиши жараёни юз берган худуд таркибига кириши фанда узил-кесил 
исботланган. Айрим олимлар томонидан билдирилган «Марказий Осиё, жумладан Ўзбекистон, қадимий даврлардаги 
монголоид ирқ шаклланган худудга киради», деган фикрнинг илмий асоссизлигини антропологик маълумотлар тасдиқлади. 
Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихини ўрганиш қанча узоқ яъни энг қадимги даврлардан бошланса, шунчалик унинг 
таркибига ҳозирги кунга қадар сақланиб келинаётган ирқий ва этник унсурларнинг маҳаллий халқ таркибига кирган даври 
ва унинг нисбий миқдори тўғрисида кенгроқ фикрга эга бўламиз.
Кейинги даврда ўтказилган тадқиқотларда, Марказий Осиёда, жумладан хозирги Ўзбекистон худудида яшаган ибтидоий 
аҳолининг антропологик жиҳатдан европеоид ирқининг жанубий ёки Ўрта Ер денгизи пуштига яқин эканлиги исботланган. 
Ўзбекларнинг жанубий европеоид ирқининг ўзига хос пушти эканлиги жанубий Ўзбекистонда кашф этилган. Марказий 
Осиёдаги энг қадимий мустье даврига оид палеолит боланинг Тешиктошда топилган суяк қолдиқлари орқали исботлаш 
мумкин. Мазкур ирққа ўхшаш типларнинг Ўрта Ер денгизи, Олд ва Жанубий Осиёнинг айрим районларида топилганлиги 
диққатга сазовордир.
Сурхандарё ва Фарғона водийсининг турли жойларидан топилган ҳар хил қурол ва буюмлар, маданий қатламлар бу ерда 
яшаган аҳоли, тешиктошликлар сингари, овчилик ва теримчилик билан шуғулланиб, оловдан кенг фойдаланганликлари 
тўғрисида хулоса қилишга имкон берди.
Демак, археологик ва полеантропологик тадқиқотларга қараганда, тарихий-маданий ва этник жихатдан Марказий Осиё, 
жумладан Ўзбекистон инсоният тараққиётининг энг илк даврларидан бошлаб Олд Осиё билан боғлиқ бўлган. Балки 
палеолит даврида Марказий Осиёга ахоли Олд Осиёдан кучиб кела бошлаган ва кейинчалик овчи ва теримчи қабилаларнинг
кўчиш жараёни давом қилиб тургандир. Бунга Мачой ғоридан топилган мезолит (эрамиздан аввалги УП-У! минг 
йилликлар) даврига оид одам суяги қолдиқлари ва жуда кўп моддий буюмлар далил бўлади.
Бу макондаги маданий қатламларга ўхшаш топилмалар Тошкент вохасида, Туркистонда Жанубий Козоғистон ва ОлД Осиё 
мамлакатларидаги мезолит обидаларидан топилган буюмларга ўхшайди. Палеонтропологик тадқиқотлар мазкур маконларда
яшаган ахоли европеоид ирқига мансуб эканлигини тасдиқлаган. Топилмалар Марказий Осиё ахолисининг энг қадимий 
даврлардан қўшни элатлар, айниқса даврлардан жанубий ва ғарбий қабилалар билан алоқада бўлганлигини исботлайди.
Археологик тадқиқотларнинг натижаларига қараганда Марказий Осиёда яшаган халқларнинг пайдо бўлиши мазкур 
хўжалик-маданий типларнинг тарихи билан бевосита боглиқ бўлиб, уларнинг этник хусусиятларини белгилаб берган. 
Марказий Осиёнинг жанубида, шу жумладан Фарғонада энеолит ва бронза (Мил. Авв. II минг йиллик бошларида (сунъий 
суғориш деҳқонлиги, тош қуроллар билан бирга илк металл қуролларининг ишлатилиши, ҳам эшитдан қурилган уйларнинг,
чархда ясалган безакли сопол идишларининг пайдо бўлиши махаллий қабилаларнинг жойлашиши ва уларнинг алоқалари 
қандай бўлганлигидан далолат беради. Археологларнинг фикрича, эрамиздан аввалги II минг йиллик ўрталарида Амударё 
қўйи оқимида пайдо бўлган Тозабоғёб маданияти Жанубий Урал бўйи давлатларида шаклланиб, Хоразмга Шимол-Шарқ 
Оролбўйи орқали келган, деб фараз қилинади. Тозабоғёб маданиятининг тарқалган даври Хоразмда энг қадимги 
иригациянинг пайдо бўлишига тўғри келган.
Эрамиздан аввалги II минг йиллик ўрталарида Хоразмга Тозабоғёб маданиятига оид қабилаларнинг келиши ҳинд-европа ва 
хинд -эронлик қабилаларнинг шимоли-ғарбдан катта кўчиши билан боғлиқ бўлиши эхтимолдан холи эмас. Кейинги вақтда 
ўтказилган қазилмалар ҳам Марказий Осиёнинг жанубий минтақаларида Тозабоғёб маданиятининг таъсири 
кучайганлигидан, дашт қабилаларининг Марказий Осиёга йирик кўчишлардан дарак беради. Бундай қабилаларнинг жануб, 
жануби-шарк томон кучли ҳаракати эр. Аввал. II минг йиллик охири 1 -минг йиллик бошларида рўй берганлиги тарихдан 
маълум. Бу харакатда суерғон маданиятига эга қабилалар ҳам иштирок қилган. Археологик материаллар мазкур чорва 
қабилаларининг (мил.авв. ХМХ асрларда) Ўзбой, Атрек, Тежен, Мурғоб, Амударё, Сирдарё каби дарёлар бўйлаб кўчиб 
ўтганлигини тасдиқлайди. Палеонтропологик маълумотларга қараганда, палеолит даврида Олд Осиёдан шимоли -ғарб 
томон, яъни Ўрта Осиёга очилган кўчиш йўли кейинги неолит ва жез (бронза) даврига келиб янада кучаяди. Янги даврда 
мазкур тарихий -маданий ва этник алоқалар янада кучайганлигини археологик қазишмалар ҳам тасдиқлайди. Айниқса жез 
(бронза) даврига оид топилган кўп сонли қабрлар ўша вақтда яшаган аҳолининг антропологик тузилишини аниқлашга ёрдам
беради.  Эрамиздан аввалги I минг йилликда Марказий Осиёда ижтимоий иқтисодий ўзгаришлар рўй берди. Ишлаб 
чиқарувчи кучларнинг ривожланиши, шахар-қалъаларнинг пайдо бўлиши, йирик суғориш ва мудофаа иншоотларининг 
қурилиши даставвал текин кўл мехнатисиз мумкин эамас эди.
Милодийдан аввалги УШ-УП асрларда ташкил топган қадимги Бақтрия ва Хоразмда яшаган хозирги ўзбек, тожик ва қисман
туркманларнинг аждодлари асосан эроний тилларнинг шарқий шахобчаси ва қисман туркийлашган сак ёки скиф тилларида 
гапиришганлар. Ўзбек халқига хос Марказий Осиё икки дарё оралиғи ирқининг шаклланиш даври, макони ва тарихи 
масалаларида фанда яқин-яқингача ягона фикр йўқ эди. Бир гурух олимлар бу ирқ бундан 6-8 минг йил илгари, иккинчи 
гурух мутахасислар 3 минг йил илгари шаклланган деса, учинчи гуруҳ олимлари эса XVI асрларда шаклланди, деб ҳисоблар
эдилар. Антропологик изланишлар натижасида муаллифлар икки дарё оралиғидаги ирқнинг шаклланиши, жуда бой 
антропологик маълумотлар асосида, бундан 2200-2300 йил илгари бошланганлигини исботладилар. Қатор илмий асарларда 
ўзбек халқининг шаклланишида бир қатор муҳим дарлар санаб ўтилган. Булар қаторида Аҳамонийлар, Искандар 
Зулқарнайн Араб халифалиги, муғуллар истилоси тилга олинади. Ҳақиқатан, бу босқинчиликлар Марказий Осиё, жумладан,
Ўзбекистон халқлари маданиятига тилига, турмуш тарзга, табиийки, ўз таъсирини ўтказган. Аммо бу юришларнинг 
маҳаллий халқларнинг брқий ва этник тарихига таъсири ўта кам бўлганлигини алоҳида таъкидлаш керак! Антропологик 
нуқтаи назардан қараганда, улар маҳаллий халқ қонини ёки гегетикасини тубдан ўзгартираолмаганлар, ўзгартиришлари ҳам 
мумкин эмас эди.  «.. Мовароуннаҳр сарҳадларига узоқ тарихимиз давомида не-не босқинчилар кириб келмаган, қўп йиллар,
балки, асрлар давомида юртимизда не-не ўзга сулолар ҳукмронлик қилмаган, дейсиз. Бир сўз билан айтганда, минг йиллар 
давомида юртимизга келиб-кетганлар озми? Эрондан Аҳмонийлар, Юнонистондан Александр келди, Арабистондан 
Қутайба, Мўғилистондан Чингизхон келди, рус истилочилари келди. Лекин халқ қолди-ку. Хўш, бунда қандай сир-синоат 
бор? Халқ қандай ички куч- қудратига ўзлигини сақлаб қолди? Қадим-қадим замонлардан ўтроқ яшагани, илм-маърифатга 
интилгани, буюк маданиятга эга бўлгани, ўз урф-одатларини муқаддас билгани учун эмасми? .. » 
122

 «.. Дунё халқлари ва хусусан, юртимиз тараққиёт йўлининг асосий қонуниятларини мантиқий тахлил қилсак, шу нарса аён 
бўладики, Александр ҳам (уни Шарқда кўпроқ Искандар Зулқарнайн деган ном билан билишади), Қутайба ҳам, Чингизхон 
ҳам генерал Черняев ҳам, умуман, ким бўлмасин, юртимизга бир неча ун минг ё бир неча юз минг лашкари билан келган, 
ишғол қилган ва бу ердаги сиёсий ҳокимиятни қўлга олган. Яна такрорлайман: сиёсий ҳокимиятни. Тамом, тўғри 
ҳукмронликлари мобайнида улар мамлакатимизнинг иқтисодий, савдо, илмий маданий имкониятлардан ўз манфаатлари 
йўлида фойдаланишга зўр берганлар. Бироқ, шу ерда асрлар давомида яшаб келаётган маҳаллий аҳолини, унинг кўп минг 
йиллик маданиятини йўқ қилолмаганлар, қилолмасдилар ҳам! «Тарих -халқ маънавиятининг асосидир»
Ўзбек халқининг этник шаклланиш тарихи асосан учта тарихий даврга бўлинади:  Биринчи давр: Милоддан аввалги 
биринчи минг йилликдан милодий VIII асрга бўлган даврни ўз ичига олади. Мил. Авв. III-II асрларда Марказий Осиё дашт 
минтақаларида ҳозирги ўзбек халқига хос антропологик қиёфа шакллана бошлаган. Бу эса фанда яқингача кенг тарқалган 
фикрлар,яъни ўзбекларга хос Марказий Осиё икки дарё оралиғи ирқи аввало Волга дарёси бўйларида ва Уралда сармот 
қабилалари таркибида шаклланиб тарқалди, деган ёки бир ирқ 
Байкал кўли атрофида шаклланиб тайёр холда маҳаллий аҳолига ўз ирқини тарқатди, деган фикрлардан воз кечишни тақозо 
этади.Тадқиқотларга кўра, Хоразм, Бақтрия, Суғдиёна, Паркана, Тохаристон, Чоч худудларида ўтроқ ва кўчманчилик билан 
шуғулланиб келган аждодларимизнинг турмуш тарзи бир бирига чамбарчас боғлиқ бўлганлиги аниқланган. Шу худудларда 
асрлар давомида яшаб келган массагетлар саклар, хоразмийлар, бахтрлар, суғдийлар, тохарлар, давонликлар ўзбек 
халқининг асосини (этногенези) ни ташкил этади. Олиб борилган тадқиқотлар ўзбекларга хос антропологик қиёфаси, 
даставвал, Сирдарёнинг ўрта хавзаси туманларида, яъни Тошкент вохаси, Фарғона водийси, қисман Хоразмда ва жанубий 
Қозоғистоннинг Чимкент вилояти, Еттисув минтақасида мил. Авв. I минг йиллик охирида шакллана бошлаганлиги 
аниқланади. Мил. Авв. III-II асрларда бу ахоли бир неча йўналишда Марказий Осиёнинг марказий ва жанубий вилоятларига
кириб борган. Бу антропологик тадқиқот натижалари ёзма манбаларда маълум бўлган халқларнинг жанубга юриши ва 
Юнон -Бақтрия давлатининг тор-мор этилиши ва Буюк Кушон салтанатининг барпо бўлиши даврига мос келади.
Ўзбекларнинг келиб чиқиши қадим тарихида сақлар, массагетлар, тохарлар номи билан машхур бўлган ва қадим замонларда
Марказий Осиё ҳамда унинг теварак атрофида кўчиб юрган халқларга Суғд, Хоразм, Бақтрия, Паркана (Фарғона) ва 
Шошнинг қадимий халқларига бориб тақалади. Ўшанда улар яшаб турган воха номи билан суғдийлар, хоразмийлар, 
бақтрияликлар, парканаликлар, тошкентликлар деб аталиб тарихда қолган.
Ўзбек ва тожикнинг халқ бўлиб шаклланишида мил. Авв. Биринчи минг йилликнинг охирлари ва милодийнинг дастлабки 
асарларида Жайхун ва Сайхун оралиғига кўчиб ўтган бир қатор туркийзабон халқлар ва Жайхуннинг жанубидан кўчиб 
ўтган форс тилида сўзлашувчи қабилалар, шунингдек IV-V асрларда бу ерга шимол тарафдан кўчиб ўтган хионит кидарит 
ва эфталит деб аталувчи халқлар ва нихоят, УГУП асрларда Марказий Осиёда ўз ҳукмронлигини ўрнатган Ғарбий Турк 
ҳоқонлигининг туркийзабон халқи катта роль ўйнайди.
Ўзбек халқининг этник шаклланишидаги иккинчи мухим давр бу IХ-ХII асрлар ҳисобланади. Бу даврда Марказий Осиёда, 
жумладан Ўзбекистон ҳозирги ўзбекларга хос қиёфа маҳаллий аҳолининг асосий қисмини ташкил этган. Илгарилари бу 
жараённи фақат ХIХII аср этник жараёнлари билан боғлаб қурилган. Кейинги йиллардаги топилган шу давр 
материалларини икки тарихий даврга яъни IХ-Х ва ХI-ХII асрларга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқ деб ҳисобланмоқда. 
IХ асрда Ўзбекистон худудида, тадқиқотлар натижасига қараганда, ахолининг антропологик қиёфасида кескин ўзгаришлар 
юз берган. Бу ўзгаришлар археологик қазишмалар натижасида ҳам кузатилган. Ўзбекларнинг элат сифатидаги шаклланиш 
даври фанда ХI-ХII асрлар билан изланиб келинар эди. Тадқиқот натижалари бу жараённи IХ-Х асрларга оид дейилишига 
асосдир.
Ўзбекларнинг этник таркиби IХ-ХII асрларда бойиди ва такомиллашди. Х асир охири - ХI аср бошларида қорахонийлар 
билан бирга Олтой, Еттисув ва Шарқий Туркистондан Мовароуннахрга кўчиб келган бир талай аҳолининг этник жиҳатдан 
такомиллашувига таъсир қилди. Қорахонийлар даврида ўзбек тилига асос бўлган қорлуқ-чиғил лаҳжаси ривожланди ва ёзма
адабиёт даражасига кўтарилди ва ушбу лаҳжа ўзбек халқининг умумий тилига айланди.
Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билик», Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғат ат -турк», Ҳожа Аҳмад Яссавийнинг 
«Ҳикматлари» асарлари ўша даврнинг ажойиб маҳсулидир.
ХШ аср бошларида юртимизга Чингизхон катта қўшин билан бостириб кирди. Бу қўшин таркибида мўғуллар билан бир 
қаторда кўплаб турклар ва турклашган мўғуллар билан бир қаторда кўплаб турклар ва турклашган мўғуллар ҳам бор эди. Бу
қабилалар, шубҳасиз, ўзбек халқининг этник таркибини бойитди.
 Ўзбек халқининг этник шаклланишида учинчи давр ХУ аср охири - ХVI аср хисобланади. Бу даврда сиёсий ва иқтисодий 
жихатдан анча бўшашган Марказий Осиёда махаллий ҳоким ва подшолар орасидаги тахт талашишлар, халқ оммасининг 
оғир ахволга тушиб қолиши қўшни кучланчи ўзбекларга қўл келган эди. Темурийлар сулоласининг охирги ҳокимлари, 
жумладан Фарғона ҳокими Бобур ва Хирот ҳокими Хусайн Бойқаролар Дашти Қипчоқдан келган қудратли Шайбонийхон 
бошчилигидаги кўп сонли қўшинлар олдида ожизлик қиладилар. Шундай қилиб, ҳозирги Ўзбекистоннинг Зарафшон, 
Сурхандарё ва Қашқадарё водийларида, Хоразм вохаси ва бошқа районларда Шайбонийхон билан келган «ўзбек» номли 
туркий тилдаги қабилалар ҳам ўрнаша бошлайди, махаллий ахоли билан аралашиб кетади. Улар янги заминдор (феодал) 
ларни барпо этиб, кўп ерларни зўрлаб мусодара қилиб олганлар, Амир Темур йиллар давомида тўплаган барча бойликларни 
ўз қўлларига киритганлар. Ўша даврда адабий ва тарихий асарлар, хусусан, «Шайбонийнома», «Нусратнома», 
«Абдулланома», «Алпомиш» каби асарлар ўзбек тилида кенг тарқалади.
«Ўзбек» атамаси илмий жихатдан ҳали тўлиқ аниқланмаган. Дастлаб бу сўзнои араб муаллифи Усам ибн Мунқиз (ХП аср 
охирлари) асарларида учратамиз. Кейин Рашидиддин солномаларида Жалолиддиннинг харбий навкарларидан бири ҳам 
«ўзбек» исми билан тилга олинади. Атоқли тарихчи Ҳамдуллоҳ Казвиний (ХУ аср) Олтин Ўрда Ўзбекхон бўлгани, тегишли 
ўлкани эса «Мамлакати ўзбек» деб атайди. Низомиддин Шомий ва Шарафуддин Али Яздийлар ўбекларни Олтин Ўрда номи
билан боғлиқ деган фикрни билдирадилар. Бошқа манбаларга қараганда, ХУ асар охири - ХУ! аср бошларида Абдулхайрхон
ва унинг набираси Шайбонийхон қармоғидаги барча қадила ва элатлар бирикмасига умуман «ўзбеклар» деб ном берилган. 
Абдулғозининг «Шажараи турк» асарида ёзилганидек, Оқ ўрда подшоси Туктагухон ўлганда сўнг ўн уч ёшли ўғли 
Ўзбекхон тахтга келган. У ота-бобосининг дастури билан элни забт этиб, ҳар кимни мартабасига лойиқ ҳурмат қилиб, 
инъомлар берган. «Барча халқ уч сохиби давлатнинг сабабиндин шарафи ислом мушарраф билдилар. Андин сўнг барча 
Жучи элин ўзбек эди дедилар» (Абулғрзи Шажараи турк»). Ўзбек халқининг келажаги порлоқ келажаги буюк. Бундай 
хулоса қилинишича барча асос, шарт-шароитлар ва имкониятлар мавжуд.  Ўзбекистон халқи ўзининг ер ости бойликлари 
123

билан ҳақли равишда фахрланса арзийди. Мамлакат худудида машхур Менделеев даврий системасининг деярли барча 
элементлар 
    Шундай қилиб, ўзбек халқи Ўзбекистоннинг маҳаллий туб аҳолиси қиёфасида Ўрта Осиё Фарғона антропологик

жүктеу/скачать 8,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: