Бұл күнде спорт психологиясын зерттеуге деген зор қызығушылықтар туындауда. Әлемнің көптеген елдерінде спорт
жүктеу/скачать 0,55 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 9-тақырып Спорт психологиясы психологиялық ғылым мен тәжірибенің арнайы саласы ретінде
- 11-тақырып Спорттағы адамның жүйелі сипаттамасы
- Ерік-жігер - - - -Ойлау
- СУБЪЕКТ
- Аффект - Перцепция
- Нейродинамика - Жыныс Бағытталу
- ИНДИВИ Д ------------------------------ТҰЛҒА
- Жас шамасы ---- Дене бітімі Темперамен
- Нейродинамика Жыныс
- ИНДИВИД – УАҚЫТ - ЖАС
8-тақырып Әрқашан екі жеке және әлеуметтік мәні бар әртүрлі себептермен туындаған кез келген спорт Спорттық іс-шаралар жеке спортшы немесе команда. Олар адам қызметі үшін ішкі мотивация ретінде әрекет етеді. Олар ол осы қол жеткізу үшін, оны және бұл істегісі неге спортшы сарыны түсіндіруге қол қалайды не істеу немесе келетін нәрсені анықтау көрсеткіштері мақсаттарға қарағанда. Спорттық қызмет себептері әр түрлі мүдделері болуы мүмкін болғандықтан, қолдады, бейімділігі, қатынастар, идеалдарын, т.б. Жас спортшылардың жылы жанама себептері спорт үстемдік үрдісі -. Жас мықты, дені сау, ақылды, жан-жақты дене дамуы және т.б. болуы мүмкін, және алдымен көлеңкеде осы ниетпен жетістіктері спорттық іс-ниетпен тікелей жүріп ретінде - спорт орындау разряд, үлкен ақшалай сыйлыққа соавт алу, әлем чемпионы немесе Олимпиада ойындары болуға, ұлттық және халықаралық жарыстарда жоғары нәтижелерге қол жеткізу үшін, ұлттық құрамаға, спорт шебері айналды. (YF Kuramshin, Б. Kretti, Р.А.. Piloyan). бұл себептері пайда тұлға қасиеттер бағалауға мүмкіндік береді, өйткені спортшы басшылық нақты ниетпен құны үлкен практикалық маңызы басшыларын жаттықтырушысы және спорт бар (қызығушылығымен, мақсаттылық, патриотизм, менмендік даралық, ұжымдық, серіктестік және басқалар.), Ал оқыту спортшы оларды пайдаланады. оқу үрдісіне ықпал ұзақ мерзімді уәждемесін қалыптастыру жетістігі: кешіктірілген белгілеу мақсаттары алыс, наградалар мен жазаларды, эмоционалдық тренингтер, спорттық дәстүрлерін дамыту, ұжымдық шешімдер, жеке жаттықтырушысы (GD Горбунов) оңтайлы ара табысқа орнату қалыптастыру және техникалық қызмет көрсету. Спортшылардың мотивациясын қамтамасыз Сонымен қатар, жаттықтырушылар спорт табысқа қамтамасыз ету, оқу процесінің түрлі жағынан қарым-қатынас жүйесін қалыптастыру керек.
9-тақырып Спорт психологиясы психологиялық ғылым мен тәжірибенің арнайы саласы ретінде Кез келген қолданбалы психологиялық пән сияқты спорт психологиясы да жалпы психологиядан бөлініп шыққан. Сонымен қатар оның дамуына спорт теориясы мен әдістемесі саласындағы зерттеушілер де үлесін қосқан. Сондықтан да спорт психологиясы жеке қолданбалы ғылым ретінде ГЦОЛИФК (жетекші - профессор П.А. Рудик) және П.Ф. Лесгафт атындағы ГДОИФК (жетекші - профессор А.Ц. Пуни) негізінде пайда болғаны кездейсоқ емес. Оның ғылыми-теориялық аппарты жалпы психология мен спорт теориясы және әдістемесінің тоғысқан жерінде жасалып шығарылды.
Бастапқыда спорт психологиясы сипаттаушы сала ретінде қалыптасқан. Психологиялық дайындық пен жаттықтыру жұмыстарында психологиялық ерекшеліктерді ескеру қажеттілігі бастапқыдан айқындалған болатын, бірақ бұл алғашқы жекеленген зерттеулер нәтижесі болды. Зерттеу объектісі бір қырлы ғана болды. Яғни тек қана спортшы тұлғасы қарастырылатын. Спорт әрекетінің психологиялық ерекшеліктерінің теориялық талдануы және осы саладағы әдістемелік құралдардың қажеттілігі қомақты тәжірибелік жетістіктерге қол жеткізілумен анықталып шартталды. Қазіргі жалпы психология өзінің пәнін анықтауда жүйелік амалдың қажетттілігін, сонымен қатар күнделікті ғылыми тәжірибеде әдестемелік, зерттеушілік қорды қолданудың табыстылығын айқын түсінеді. Спорт психологиясының пәні бүгінгі таңда едәуір кең анықталады: оған спорттық, сонымен қатар бапкерлердің жұмысының психологиялық ерекшеліктері және спортқа қатысты барлық мамандардың іс-әрекеті мен тұлғасы енеді. Қазіргі заманда спорт саласы жеке спортшыларды ғана емес, сонымен қатар командаларды, спорттық ұжымдарды, тіпті жанкүйерлерді де зерттейді. Зерттеулердің жалпы психологиялық мәселелері болып табылатын спорт іс-әрекетіне қатысты тұлға және таным сұрақтары әлі де негізгі орынға ие болады. Жалпы психология дәстүрлі түрде теориялық-әдіснамалық аппаратқа, яғни спорт психологиясының күнделікті ғылыми айналымында қолданылатын түсініктер мен концепцияларға «жауапты». Атап айтқанда, спорттағы «түсіну»
туралы көзқарастардың жалпы психологиялық және әлеуметтік- психологиялық жағынан өзектілігі арта түсуде. (Қосымша В тарауында берілген). Бүгін спорттық ұжымдарда басқару психологиясы сұрақтары, сонымен қатар медицинамен тоғысқан жерінде пайда болған (денсаулық сақтау ұйымымен) (Қосымша Г тарауында қарастырылған) спорттағы жарақаттардың алдын алу мәселесі үлкен
тәжірибелік қызығушылық туғызады. Спортшыларды оқыту мен
тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық зерттеулері және бапкер еңбегінің психологиясы да қызығушылық туындатады.
Кейбір мамандардың ойы бойынша, спортта денсаулық сақтау мен білім беру салаларында сияқты психологиялық қызметті ұйымдастыру қажет. Мектеп психологтары бүгін жалпы білім беретін мектептерде және гимназияларда оқушылармен, ұстаздармен, ата-аналармен, мектеп әкімшілігімен біріге отырып жұмыс жүргізеді. Мүмкін, республиканың спорттық мектептерінде, командаларында және ұйымдарында сондай психологиялық қызмет ұйымдастыру қажеттілігі бар шығар. Белгілі шахматшы, психология ғылымдарының докторының кандидаттық диссертациясында қарастырылған мәселе еске түседі. Ол түрлі кезеңдердегі, атап айтқанда, цейтнот жағдайында болатын ойындардың психологиялық стильдерін зерттеген. Ол шахматшы әлемдік шахматтық тақ үшін ойнаған Т. Петросянның Б. Спасскиймен белгілі жарысының кеңесшісі болып, шынымен де оның жеңісіне себепші болды. Кейін шахмат әлемі тікелей ойын барысында шахматшыға психологиялық әсер етуге болады ма, әлде жоқ па деген мәселе төңірегінде пікір алысқан.
Осы сияқты зерттеулер психологиялық факторды спортшы мен бапкердің толық пайдаланбайтындығын, бірақ өте маңызды ресурс екендігін дәлелдейді. Бұл жағдайдың басқа адамдармен өзара әрекеттестік бар жерде, күшті бәсекелестік шартында өтетін спорттың ойындық түрлеріне ерекше қатысы бар. Мұндай білім мен ресурстар үнемі уақыт тығыздығында, қарсыластардың алдамшы немесе ұрындыру әрекеттерінде оңтайлы, кейде ерекше шешім қабылдауды талап ететін, сонымен қоса, шаршау күйін және жағымсыз эмоцияларды жеңіп шығуды талап ететін күтпеген жағдайларда қажет болады.
10-тақырып Ағымды мәселелерді шешуге зейін қоя отырып, спортшы сол мезгілде ойынның жеке сәттерінде демалып және бойын еркін ұстай білу дағдыларын меңгеруі қажет.
Біздің ойымызша, зейін қоюды басқару психологиялық жұмыстың негізгі бағыты болуы керек. Кәсіпкер адамның әуесқой адамнан айырмашылығы, ал шебердің жаңа келген адамнан айырмашылығы жалпы физикалық дайындықтан және техникалық- тактикалық шеберліктен ғана емес, сонымен қоса оларға тән зейін қою деңгейінен байқалады. Психологтар зейінді барлық психикалық үрдістердің қызметіне ортақтасатын психикалық үрдіс деп анықтайды, өйткені ол адамның барлық психикалық іс-әрекетін қадағалау функциясын орындайды. Осыған орай зейінді басқару қабілетінің себептері туралы түбегейлі сұрақ пайда болады. Зейін қою деңгейінің төмендеуінің жалғыз ғана себебін іздеу, бұл шаршау болсын, немесе темперамент ерекшеліктері болсын, дұрыс болар ма екен? Ең дұрысы, әр түрлі себептердің жиынтығы бар екендігін мойындау, олар спортшылармен де, жаттығу
әдістемесімен де, спортшыға ықпал жасайтын маңызды адамдармен де байланысты. Тәжірибелік психологиялық жұмыстың негізгі бағытын таңдау үшін спортшының қателіктерінің себептерін жүйелі қарастыру жолы тиімді болар. Спорттағы адамды жүйелі қарастыру – біздің алдағы талдаудың негізгі бағыты болады.
11-тақырып Спорттағы адамның жүйелі сипаттамасы
Спорттық іс-әрекет нәтижелерін анықтайтын көрсеткіштер бар, олар - «голдар, ұпайлар, секундтар». Алайда, бұл нәтижелердің құнын түсіну үшін, спортттағы адамға талдауды жүйелі түрде жүргізу қажет.
қалыптасқан, бұл адамның спорттағы, еңбектегі, қарым- қатынастағы тиімділігінің механизмдерін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл көзқарастың негізінде жалпы жүйелік категориялардың тетрадасы жатыр – уақыт, кеңістік, қуат, ақпарат. Бұл категориялардың қайсысы болса да жалпы жүйеге ортақ – тіл жүйесі мен жұлдыздар шоғырлануынан бастап адамға дейін. Сондықтан оларды әр зерттеуші, оның ішінде спорттық психолог та әмбебап және түсінікті құрал ретінде қолдана алады /1/. Жүйелі амалдың деңгейлері болады. Ең төмеңгі деңгейде жүйенің құрамдары ғана анықталады, яғни құрамдық бөліктері. Екінші деңгейде, одан басқа, зерттелуші жүйенің құрамды бөліктері арсындағы байланыстар талданады, яғни
оның құрылы
қарастырылады. Үшінші,
жоғары деңгейде, тұтас жүйе
қарастырылады, бұл жерде жүйенің әр бір бөлігі жалпы жүйе қағидасына сәйкес ұйымдастырылады («қарғадан бүркіт тумайды» қағидасына сәйкес). Бұл деңгей адамды зерттеуге сәйкес келетін оңтайлы дейгейі болып табылады. Яғни, «Адам» жүйесіндегі әр бөлігін жоғары көрсетілген жалпы жүйелік категориялар негізінде қарастырған жөн: уақыт, кеңістік, қуат, ақпарат.
«Адам» жүйесі қандай жүйелі бөліктерден құрылған? Бұл индивид, тұлға, іс-әрекет субъектісі және даралық.
Ерік-жігер- - - -Ойлау Өнімділік- - - - даралық ерекшеліктері ! ! ! ! қуат ! ақпарат !
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! ! ! ! ! АДАМ ! ! ! ! ! Нейродинамика_-_Жыныс_Бағытталу'>Нейродинамика- Жыныс Бағытталу ------ - - - Қабілеттер ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! уақыт ! ! кеңістік ! ! ! ! ! !
Сонымен, жалпы тұрғыда жүйенің «индивид» бөлігі адамды жүйелік уақыт категориясы арқылы қарастыруды ұсынады. «Индивид» жүйелі бөліктің ішінде осы категориямен сәйкес паспорттық жас қатегориясы ажыратылады. Жалпы «адам» жүйесін ретімен бір категориядан келесі категорияға ауысып отырып талдауға болады және барлық жүйелік бөліктерді бір мезгілде түрлі жүйелік жақтары тұрғысынан қарастыруға болады. Талдаудың екі бағыты да адамды тұтас күрделі жүйе ретінде түсіну мақсатында тиімді.
Спортшы индивид ретінде
Индивид – бұл биологиялық жеке
дара ретінде
қарастырылатын адам. Адамның басқа жүйелік бөліктері арасында дәл осы бөлік табиғи шартталған болып табылады.
(қуат) (ақпарат)
уақыт
(уақыт ) (кеңістік)
Уақыт категориясы спортшының жас ерекшеліктеріне көңіл аударуды талап етеді. Біріншіден, бұл адамды спортпен айналысуға неше жастан бастап баулыған тиімді болатынын көрсететін жас табалдырығы. Спорттың түрлеріне қарай жас ерекшеліктері түрлі болып анықталады. Мысалы, үстел теннисінде – бұл 5-10 жас аралығы. Осындай шектеулер неге байланысты?
басқадай бірдей әсерлер жағдайында, ең үлкен нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретін оңтайлы кезеңдері болады. Бұл кезеңдерді Б.Г. Ананьев, адамның арнайы әсерлерге (тап осы жағдайда жаттықтырушы әсерлерге) табиғи шарттасқан мейлінше сезімталдылығына ерекше көңіл аударып, сензитивті кезең деп атаған.
Осы жаста (кезеңдерде) адам көретін, еститін
құбылыстардың басым бөлігін сынамай, саналы түрде талдау жасамай қабылдап, еске қалдырып, қайта жаңғыртады. Сондықтан бала басқа адамға қандай да бір техникалық әрекеттің қалай орындалатының нақтылап түсіндіре алмайды, тіпті өзі оны дұрыс орындай алуына қарамастан. Осы кезеңдерде қалыптасқан дағдылар өте мықты.
Бұл феномен адам әрекетінің басқа салаларында да байқалады. Мысалы, егер бала шетел тілін туған тіліне дейін немесе туған тілімен қатар меңгере бастаса, онда бас миының қыртысындағы сөйлеу аймақтары мидың барабар аймақтарында орналасады. Ал туған тілін меңгеріп, одан кейін басқа шетел тілін оқыта бастаса, онда мидың түрлі (басқа) аймақтарының жұмысыбасым болады. Осының салдары ретінде адамдардың көбісінде өз туған тілі мен басқа шетел тілін меңгеру деңгейінде мәңгі диспропорция сақталады.
Сонымен, уақыт категориясы ең алдымен нақты бір спорт түрінде келешегі бар спортшы болу үшін маңызды төменгі жас шама шегін көрсетеді. Басқа жағдайлар көп емес және келешегі бар балаларды спорттық мектептерге таңдап алуда жас шегіне қатаң қарайды. Бір спорт түрінде бұл жас шегі – 5-6 жас, басқа түрлерінде 9-10 жас болуы
мүмкін, бірақ ең маңыздысы осындай шектеудің болуы. Сонымен қатар, спортта жоғарғы жас шегі де болады, бұл жастан жоғары болса, адам епті спортшы деп аталмайды. Бұл жоғарғы жас шегі әр түрлі спорт түрлерінде және спорттағы жетістіктердің түрлі деңгейінде алуан түрлі болады. Осылайша, волейболдың Халықаралық Федерациясының докторы, медицина ғылымдарының кандидаты, қазақстандық спорт дәрігері Т. Дүйсеновтың зерттеулеріне жүгінсек, волейболда ең жоғарғы жетістіктерге жету жасы 26-ға тең, бұл жас шекаралық жас болып есептеледі, спорттық мансаптың аяқталу мерзіміне жақын. Тау шаңғысы спортында және теннисте 30 жастан асқан спортшыларды көруге болады, бірақ бұл жаппай ереже емес, ерекше жағдай деп айтуға болады.
Жастың төмен және жоғарғы шектері арасындағы мезгіл адамның алдағы дамуы үшін маңызды кезең болып табылады.
Бұл жасөспірімдер кезеңі. Егер балада ерте балалық шағында миының зақымдануы болса, онда ол баланың жасөспірімдік шағында бас айналуы, бастың ауруы байқалатыны белгілі. Тіпті сау балада сүйек және бұлшық ет, жүрек және қан тамырлары жүйелеріндегі даму жылдамдылығында үйлесімдіктің болмауы нәтижесінде және жыныстық жетілумен байланысты болатын ағзадағы өзгерістердің нәтижесінде, жылдам шаршау, бас ауруы, себепсіз қорқыныштар болуы мүмкін. Жас өспірімдік кезең – бұл баланың дамуындағы «шұғыл бұрылыс», және мұнда жолда сияқты, «Абайлаңыз, жолдың шұғыл бұрылысы!» деген белгі іліп қою қажет шығар.
13-тақырып Енді адамды индивид ретінде талдаудағы екінші жүйелік категориясы – кеңістік категориясын қарастырайық. Индивидтің кеңістік сипаты – бұл оның конституциясы. Конституция бұл адам денесі қалыптасқан жеке дара кеңістік, кеңістік конфигурациясы.
Біз мына адам «спортшы сияқты көрінеді», немесе «оның дене бітімі спорттық, жинақы, күшті» деп айтқанда, спортшы индивид ретінде сырт келбеті бойынша басқалардан ерекше болып көрініп ИНДИВИД – КЕҢІСТІК- ДЕНЕ БІТІМІ (КОНСТИТУЦИЯ) тұрады деп ойлаймыз. Кречмер мен Шелдон ұсынған, әлемдік ғылымда классикалық болып есептелетін конституция типтерінің топтастырылуында (дене құрылымының түрлері) атлетикалық тип деп аталатын, «атлет», спортшы сөзінен пайда болған дене құрылымының түрі анықталады. Бұл, әдетте, біршама ұзын бойлы, сүйек-бұлшық ет жүйесі жақсы дамыған, пикниктерге тән болатын май қыртыстары болмайтын адам. Атлет сүйек - бұлшық ет жүйесі өте нәзік келетін астениктермен салыстырғанда және спортпен шұғылданбайтын адамммен салыстырғанда ерекшеленеді. Сондай-ақ, әр түрлі спорт түрлерінде дене құрылымына қойылатын талаптар өзгеше болуы мүмкін. Мысалы, Формула -1 пилоттары, немесе трамплиннен секіретін шаңғышылардың бойлары міндетті түрде ұзын емес, бірақ әрқашан денесі физикалық дамыған, шымыр болу керек.
14-тақырып Қуат, яғни күш қуаты жағынан қарастыратын болсақ, жүйке жүйесінің түрі маңызды – күшті немесе әлсіз жүйке жүйесі. Адамның бұл индивидттік ерекшеліктері сенімділіктің, тұрақтылықтың, төтенше жағдайларда, жарыс әрекеттерінде психологиялық тұрақтылықтың табиғи шарттасқан бөлігін анықтайды.
Мысалы, егер адамға «әлсіз жүйке жүйесі» деген диагноз қойылса, онда ол жоғары сезімталдықты және төмен сенімділік пен әлсіз эмоционалды тұрақтылықты білдіреді. Мұндай адамдардың тым жоғары сезімталдығын, ренжігіштігін және сыртқы стимулдарға тәуелділігін ерекше көрсете отырып, «мимоза тәрізді адам» деп атайды. Жүйке жүйесі әлсіз адамдар үшін жарыс жағдайы әрқашан сәттілікке ұмтылудың тиімді мотивациясының орнына сәтсіздіктен қашуды туындататын тым жоғары стимул болып көрінеді. Әлсіз тип тіпті қарқындылығы өте төмен стимулдардан әсерленеді. Ол бапкердің айқайын емес, жәй ғана дауыс көтеріп сөйлеуін, әділетсіздіктің сәл ғана көріністерін өте терең сезінеді, мұндай спортшыға өзінің барлық сәтсіздіктері қатты әсер етеді. Жоғары ИНДИВИД – ҚУАТ - НЕЙРОДИНАМИКА сезімталдық жеткіліксіз төзімділікпен ұштасады. Төтенше жағдайда ол тактикалық шешімдерді өз бетімен қабылдауды талап ететін белсенділік пен басшылық таныта алмайды. Осындай спортшылармен жұмыс
жүргізетін спорт
психологтарының алдында тұратын міндет – оларды күш-қуаты жағынан спорттық форманың оңтайлы деңгейіне жеткізу, сонымен қатар жеке тәрбиелеу мен психологиялық алдын алу іс-шараларын қолдану. Сонымен қатар спорттың кейбір түрлерінде жүйке жүйесі әлсіз адамдар жоғары нәтижелерге жете алатыны туралы мәліметтер де
бар. Қазақстандық спорт психологы И.Ф.Андрющишин дзюдо күресушілерін зерттеген. Ережелерге сәйкес, дзюдошы жоғары бағаны неғұрылым жылдам алуға ұмтылуы қажет. Бұл спорт түрінде жүйке жүйесі әлсіз спортшыларға тән күш- қуатттарын мейлінше тез арада жұмсау ерекшелігі «орынды» болып шықты. Күрестің ортасына қарай жүйке жүйесі әлсіз спортшыларда нәтижелі әрекетттер саны төмендейді, ал күрестің аяғында мұндай төмендеу одан әрі күшейе түсетіні анықталды. Жүйке жүйесі орташа типтегі спортшыларда нәтижелердің мәнді төмендеуі күрестің тек аяғында болады. Жүйке жүйесі күшті күресушілер туралы мәліметтер әзірге жоқ. /3/.
жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|