Казахский национальный

Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009                                                                                       
 
 
271
саласындағы  мемлекеттік  бақылау  жүйесін  жетілдіру,  мемлекеттік  органдардың  Сыбайлас 
жемқорлық алдын-алу жұмыстарының тиімділігін арттыру, қызметтік этика нормаларын сақтау. 
 ҚР  Президенті  Н.  Назарбаевтың  Қазақстан  халқына  жолдауында  Сыбайлас  жемқорлықпен  және 
қылмыспен күрестің маңызды екені ерекше атап айтылды [3]. 
Сыбайлас  жемқорлық  түріндегі  қылмыстық  істермен  табысты  күрес  жүргізу  үшін  Сыбайлас 
жемқорлық түріндегі қылмыстардың мәні мен түрін теория бойынша да, әсіресе тәжірибе жүзінде де 
анықтау  өте  маңызды  болып  отыр,  сонымен  бірге  бұл  қылмыстардың  жасалуына  көмекші  болған 
жағдайларды және оның себептерін ашу [4]. 
Сыбайлас жемқорлықтың қоғамдық қауіптілігі: 
–  Билік  басындағы  тұлғалар  жеке  пайдасын  көздеп  мемлекеттік  саясатта айтқандарын  жүргізеді, 
сол  әрекетімен  билікке  кең  көлемде  әсер  етеді,  бұл  қоғамдық  пайданы  іске  асыру  үшін  жасалатын 
билік  қызметінен  де  бірнеше  есе  асып  түседі.  Қоғам  өміріне  барынша  ықпал  жасайтын  маңызды 
шешімдер сыбайластық негізінде қабылданады немесе түрлі үлгідегі «көлеңкелі фигераларға» тәуелді 
болғандықтан сыбайластарды жасыру үшін жасалады. 
–  Сыбайлас жемқорлықтан келетін тікелей шығындар мемлекеттік бюджеттің табысын азайтады, 
өндірілетін жалпы ұлттық өнім көлемі жанама түрде азаяды. 
–  Сыбайлас  жемқорлық  көлеңкем  экономиканы  кеңейтеді,  бәсекелестікке  кері  әсерін  тигізеді, 
себебі  «пара»  бәсекелестік  емес  мүмкіндіктер  жасайды.  Бұл нарықтық  қатынастарды  бұзады,  жалпы 
экономика тиімділігі төмендейді,  есесіне жаңа сыбайлас монополиялар құрған, көбінесе ұйымдасқан 
қылмыспен байланысы бар экономикалық қатынастар орнайды. 
–  Сыбайлас  жемқорлық  мемлекеттің  нарықтық  ойындар  ережелерді  адал,  таза  ұстауды 
қамтамасыз  ететін  мүмкіндігінің  айырады,  бұл  нарықтық  идеяның  өзіне  сенімсіздік  туғызады, 
«орбитрд судья» қызметін атқаратын мемлекеттің беделін түсіреді. 
–  Кең  тараған  сыбайлас  жемқорлық,  әділетті  жазасын  алмаған  қылмыскерлермен  ауыз  жаласқан 
мемлекеттік қызметкерлерді көргендер арасында шектеп шыққан арсыз келісімнен позиция туғызады. 
–  Сыбайлас жемқорлық қоғамдық адамгершілікке де, қауіп төндіреді, себебі азаматтар санасында, 
әсіресе  жас  ұрпақтарда,  өмірдің  жоғары  деңгейіне  жетудің  негізгі  әдісі  заңға  қайшы  қызметпен 
байланысты екен деген терең өнегесіз сенім қалыптасуы мүмкін. 
–  Сыбайлас  жемқорлық  экономикалық  субъектілердің  шығындарын  көбейтеді,  бұл  тұтыну 
бағасын және тарифтерді өсіреді. 
–  Сыбайлас  жемқорлық  басқару  органдарын  ғана  бұзып  қоймай,  әр  түрлі  корпорациялардың 
басқару аппаратын да ірітеді. Жалпы басқару тиімділігі төмендейді – мемлекеттік те, коммерциялық 
та. 
Жемқорлықтың  сипатты  белгісі  лауазымды  тұлғаның  әрекеті  мен  және  оның  жұмыс  берушісі 
арасындағы  дау-дамай  немесе  таңдаулы  тұлғаның  әрекеті  мен  қоғам  мүддесі  арасындағы  дау-дамай 
болуы  мүмкін.  Жемқорлықтың  көптеген  түрлері  лауазымды  тұлғаның  іске  асыратын  алаяқтығымен 
тұспа-тұс келеді және мемлекеттік билікке қарсы жасалған қылмыс санатына жатқызылады. 
  ҚР  Президенті  Н.Назарбаев  2006-2010  жылдарға  арналған  бағдарламасына  сәйкес  сыбайлас 
жемқорлықтан қорғауды қамтамасыз ету үшін   нақты ұсыныстар жасады: 
-  азаматтық  қоғам  институттарына  бірқатар  арнайы  рұқсат  беру  функцияларын  дәйекті  түрде 
беруді қамтамасыз ету; 
-  жеке кәсіпкерлік субъектілеріне тексеру жүргізуді  нақты құқықтық регламенттеуді қамтамасыз 
ету; 
-  мемлекеттік органдардың қызметтер ұсыну ережелерін әзірлеу; 
-  сыбайлас  жемқорлық  көріністері  мен  мемлекеттік  қызметшілер  мүдделерінің  қақтығысының 
алдын  алу  үшін  орталық  мемлекеттік  және  жергілікті  атқарушы  органдарда    ішкі  бақылау  жүйесін 
құру; 
-  сыбайлас  жемқорлық  қарсы  заңнаманың  сақталуы  саласында  құқықтық  сана  мен  құқықтық 
мәдениеттің қалыптасуы жөнінде іс-шараларды жүзеге асыру; 
-  сыбайлас жемқорлыққа қарсы жобаларды іске асыру жөнінде мемлекеттік  органдар қызметінің 
нәтижелері туралы жұртшылықты хабардар ету қажет [5]. 
Сондай-ақ    стратегияда    мемлекеттік    қызмет    институтының    дамуына,    мемлекетте    және    де    
шетелде, жалпы  мемлекеттік  жүйені  басқарудың  кадрларының  дайындығына,    Қазақстан  өсудің  
әділетті    дамуына    ұйымдасқан    жүйемен,      әлеуметтік    қамсыздандырудың    кепілденген    жүйесіне,  
басқарудың  негізгі  ресурсына  ұқыпты  қарау  міндеттері  жүктелді.          
Сыбайлас  жемқорлықпен  күресу  аясында  мақсат  етіп  қойған  мемлекеттік  саясат  халықтардың 
құқық  құбылыстарға  шыдамсыздықтың  көбеюі  аталған  проблеманы  шешуге  ықпалын  жасауға 
тырысты. Құқық қорғау органдар және арнайы органдардың функцияларын нақтылауы және бөлінуі, 

ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009
 
272 
олардың  құрылымдарының  оптимизациясы  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  әрекетке  тартылған 
жұмысшылардың  кәсіби  өсімін  арттыруға  ықпал  жасады,  азаматтардың  құқықтары  мен  заңды 
мүдделерінің сақталуы. 
Құқық  қорғау  органдары  мен  арнайы  қызметкерлердің  алдын  алу  және  профилактикалық 
шараларды  күшейту  сыбайлас  жемқорлықпен  күресуге  мүмкіндік  берді.  Төмен  деңгейде  сыбайлас 
жемқорлықтың  көрінуі  төмендетілді.  Қоғамның  сыбайлас  жемқорлыққа  шыдамсыздық  өсімі 
байқалады.  Азаматтық  қоғамның  институты  және  қоғамдастық  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы 
әрекетіне көптен енгізіліп жатыр. Сыбайлас жемқорлық ең қауіпті құбылыс ретінде саясат, экономика 
және  әлеуметтік  нәтижелерге  өте  маңызды  әсер  етуі  болғандықтан  Қазақстанда  төмендетілген 
динамикаға ие. Сонымен қатар позитивті тенденциялармен бұл бағытта мемлекеттік саясат көптеген 
шешілмеген проблемалар көрінеді.  
Біріншіден, ҚР-дың сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заңының қабылдануы алғашқы сатыда 
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтармен күресуге жағымды импульс берілген, алайда сыбайлас 
жемқорлықпен  күресудің  құқықтық  базасын  жақсарту  үшін  құқық  қолдану  тәжірибесінде  соңғы  екі 
жылда бірқатар жаңа заңдардың қабылдануын қажет етеді. Екіншіден, сыбайлас жемқорлықпен күрес 
әрекетінен  белгілі  дәрежеде  сыбайластың  көрінуін  қысқартып  төменгі  деңгейге  алып  келді,  алайда 
мемлекет  қызметкерлердің  жоғарғы  деңгейлері  –  жоғары  және  орта  түйіндер  –  мемлекет  пен 
сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  қолдану  шаралары  әлі  де  оларға  ешқандай  әсерін  тигізген  жоқ. 
Мемлекеттік  органдардың  себепсіз  қайта  құрылған,  кадрлардың  «команда»  жасақтау  негізінде 
кадрларды  өзгерту  «уақытша»  деген  стереотипті  тудырып  сыбайлас  жемқорлықты  жасауға  жағдай 
жасайды. Бұл байланыста білім жүйесін жақсарту және іскерлік қасиеттер мен кәсібилігі кәсіби–сабақ 
беру  құрамына  қабылдау  және  әрі  қарай  жылжыту  қағидаларын  енгізу  арқылы  кешенді  қосымша 
шаралар талап етіледі. 
Үшіншіден,  сыбайлас  жемқорлықпен  күресудің  алғашқы  сатысында  мемлекеттік  органдардың 
әрекеті  олардың  нәтижелерімен  күресуіне  бағытталған.  Көп  күш  себептер  мен  жағдайларын  жою 
бойынша  жұмыстың  жүйесіне  емес,  бөлек  сыбайлас  жемқорлық  көріністерін  жоюға  кетті.  Сыбайлас 
жемқорлықпен  күресудің  аталған  сатысында  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  шаралары  орта  жедел 
программасы  үлкен  масштабта  қарастырылып,  ең  алдымен  экономикасының  аясында  тудыратын 
сыбайластарды табуға және азайту жағдайларына бағытталған нақты іс-шаралар.  
Төртіншіден,  материалды  техникалық  құралдардың  әлсіздігі  құқық  қорғау  органдары  мен  соттар 
қызметкерлерінің әлеуметтік және соттық қорғалуының толық болмауы солардың жеке қатарларында 
сыбайластың  жоғары  деңгейінің  толық  болуы  басқа  да  факторлармен  белгілі  жағдайда  сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  программасын  жүзеге  асыруына  теріс  әсер  етіп  отыр.  Сыбайлас  жемқорлыққа 
қатысушылары  үшін  сот  жүйесінің  және  құқық  қорғау  органдарының  тәуелсіздігін  көтеру  маңызы 
талап етіледі.  
 
Бесіншіден,  азаматтық  қоғамның  мемлекеттік  билік  органдарына  сенімінің  аз  болуы, 
тұрғындардың  құқық  білімінің  төменгі  дәрежеде  болуы  нәтижесінде  оның  әлеуметтік  белсенділігі 
заңдардың  орындалуын  әлсірете  қоймай,  заңдардың  қоғамда  құқықтық  мәдениеті  ретінде  дамуды 
тоқтатып  құқықтық  жауапкершілікті  азаматтардың  өзінің  конституциялық  құқықтарын  кең 
пайдалануға  ықпал  жасалмайды.  Нәтижесінде,  құқықтық  иммунитеттің  төмендеуі  сыбайлас 
жемқорлық көріністерінің массалық ұнатпаулардың жоқ болуына әкеп соқтырады.  
 
 
1.  Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030»  - Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы». Алматы, 1998. 
2.  Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. - Алматы, 2005. – 205 б. 
3.  ҚР Президенті Н.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» Қазақстан халқына жолдауы 2005 ж. 18 ақпан. 
4.  ҚР Қылмыстық кодекс 1997 ж. 16 шілде. – Алматы: Юрист 2006. 
5.  ҚР  Президентінің  Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрестің  2006-2010  жылдарға арналған  мемлекеттік  бағдарламасы. 
2005 ж. 23 желтоқсандағы №1686 жарлығымен бекітілген.  
 
*** 
В  статье  рассматриваются  вопросы  борьбы  с  коррупцией,  автор  предлагает  пути  преодоление  с  коррупционными 
правонарушениями. 
 
*** 
The article deals with the problems of corruption in which the authon assumes ways of overcoming corrupt: onal offences 
 
 
 
 
К.А. Анзельм 

Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009                                                                                       
 
 
273
 
ПРАВОВЫЕ И ОРГАНИЗАЦИОННО-ХОЗЯЙСТВЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЭКСПЛУАТАЦИИ 
ВНУТРИХОЗЯЙСТВЕННОЙ ОРОСИТЕЛЬНОЙ СЕТИ НЕГОСУДАРСТВЕННЫМИ 
ВОДОДАТЕЛЯМИ 
 
Реформирование аграрного сектора экономики страны повлекло за собой необходимость изменить 
сопутствующие  отрасли  сельского  хозяйства.  В  орошаемом  земледелии  это  в  наибольшей  степени 
коснулось  водного  хозяйства,  особенно  структуру  его  управления.  Для  успешного  функ-
ционирования  водного  хозяйства  в  новых  экономических  условиях  в  первую  очередь,  необходимо 
было  создать  соответствующую  законодательную  и  нормативную  базу.  Основополагающим 
правовым  актом  для  успешной  эксплуатации  водохозяйственных  систем  на  новом  этапе 
экономического развития страны для водников стал Водный Кодекс Республики Казахстан, принятый 
9 июля 2003 года №481-II [1]. 
В статье 24 этого закона впервые в Республике Казахстан предусматривается введение частной и 
собственности  на  водохозяйственные  сооружения  и  гидромелиоративные  системы.  Введение  этой 
нормы  в  закон  связано  с  тем,  что  после  реформирования  колхозов  и  совхозов  внутрихозяйственная 
оросительная и дренажная системы осталась бесхозной и для ее  эксплуатации фермерам необходимо 
было объединятся в совместные структуры управления. 
В  настоящее  время  после  принятия  Водного  Кодекса  РК  разделение  водохозяйственных 
сооружений  по  видам  собственности  уже  завершена,  в  результате  чего  около  35,3%  оросительных 
каналов находятся в частной собственности, 60% в государственной и около 4,7% в республиканской 
собственности [2]. 
В  мировой  практике  для  управления  негосударственными  водохозяйственными  системами 
водопользователи  объединяются  в  основном  в  ассоциации  водопользователей  (АВП),  которые 
созданы  более  чем  в  42  странах  мира  и  имеют  достаточно  большой  практический  опыт  по 
вовлечению  землепользователей  в  процессы  управления  водными  ресурсами  и  ирригационными 
системами  [3].  Как  показывает  международный  опыт,  АВП  –  это  наиболее  приемлемая  форма 
вовлечения  сельхозпроизводителей  в  управления  водными  ресурсами.  Роль  ассоциаций  особенно 
заметна в развивающихся странах. В отдельных странах АВП имеют не только крупные финансовые 
ресурсы,  но  и  оказывают  заметное  влияние  на  государственную  водохозяйственную  и  сельско-
хозяйственную  политику.  В  европейских  государствах  за  30-40  лет  своей  деятельности  ассоциации 
оказали  положительное  влияние  на  экономическую  обстановку  регионов,  развития  инфраструктуры 
малых  и  средних  городов,  обеспечили  создание  рабочих  мест,  стимулировали  техническую 
модернизацию ирригационных систем. 
В настоящее время в странах СНГ в Центральной Азии идет процесс реформирования аграрного 
сектора  экономики.  Вместо  колхозов  и  совхозов  создано  многоукладное  производство, 
функционируют  различные  виды  хозяйств:  фермерские,  дехканские,  крестьянские,  кооперативные  и 
другие. В процессе реструктуризации крупных  сельхозпредприятий возникла проблема поддержания 
и  эксплуатации  внутрихозяйственной  оросительной  и  коллекторно-дренажной  сетей,  мелиорирования 
орошаемых  земель.  Появились  трудности  с  эксплуатацией  прежде  всего  тех  каналов  и 
ирригационных сооружений, которые используются двумя и более фермерскими хозяйствами.  
Проблемы  согласованной,  профессиональной  и  эффективной  для  сельских  водопользователей 
эксплуатации внутрихозяйственной оросительной и коллекторно-дренажной сети может быть решена 
путем  создания  сельскохозяйственных  АВП.  В  настоящее  время  в  странах  Средней  Азии  имеется 
некоторый  опыт  по  формированию  таких  объединений.  Целью  создания  АВП  является  достижения 
оптимальных показателей по доставке и распределению оросительной воды, улучшение технического 
уровня  ирригационной  и  мелиоративной  сети  и  соответственно  мелиоративного  состояния 
орошаемых земель. 
В  законодательстве  стран  Средней  Азии  обнаруживается  некоторое  различие  в  решение 
юридического  обеспечения  деятельности  АВП.  В  Республиках  Казахстан  и  Кыргызстан  их 
деятельность  регламентируется  законами,  а  в  Узбекистане  и  Таджикистане  –  постановлениями 
Правительства. 
В  Республике  Кыргызстан  в  настоящее  время  действуют  около  409  АВП.  Для  их  становления  и 
развития,  а  также  изучения  международного  опыта  международными  донорами  (АБР,  ФАО  и 
Японское  Правительство)  были  выделены  три  гранта  [4].  За  счет  выделенных  донорами  средств  в 
Республике  Кыргызстан  был  реализован  проект  «Внутрихозяйственное  орошение»  и  разработана 
долгосрочная стратегия развития АВП в Республике. 

ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009
 
274 
Согласно  этого  плана  в  Республике  создаются  отделы  поддержки  АВП  в  19  районах, 
финансируемые  за  счет  средств  проекта,  которые  с  завершением  проекта  вливаются  в  структурные 
подразделения  бассейновых  и  районных  управлений  водного  хозяйства.  В  будущем  в  Республике 
Кыргызстан  такие  отделы  должны  создаваться  и  в  других  районах.  В  перспективе  в  соседней 
Республике  для  эксплуатации  и  технического  обслуживания  внутрихозяйственной  инфраструктуры 
создаются  приблизительно  500-600  ассоциаций  водопользователей,  которые  добровольно  могут 
объединяться в Федерации водопользователей. 
В  Казахстане  негосударственными  водохозяйственными  организациями  на  сегодняшний  день 
обслуживается  19%  используемых  орошаемых  земель  [2].  Наиболее  активно  они  создаются  и 
функционируют  в  южных  областях  Республики,  где  сосредоточена  основная  зона  орошаемого 
земледелия.  В  частности,  в  Южно-Казахстанской  области  по  состоянию  на  2007  год  действуют  117 
негосударственных  первичных  водоподающих  организаций  и  7  ассоциаций  водопользователей, 
которыми обслуживается больше половины (261,0 тыс.га) орошаемых земель области (табл. 1). 
 
Таблица 1 
 
Действующие негосударственные вододатели по Южно-Казахстанской области  
по состоянию на 2007 год (данные РГП «Югводхоз») 
 
№ 
п/п 
Наименование районов 
Количество негосударственных вододателей, в том числе 
СПКВ
1
 и СПК 
ПК
2
 
ТОО
3
 
АВ
4
 
1. 
Арысский 
1 
3 
1 
0 
2. 
Байдибекский 
1 
0 
0 
0 
3. 
Мактааральский 
58 
1 
5 
7 
4. 
Ордабасинский 
2 
0 
0 
0 
5. 
Отрарский 
2 
0 
0 
0 
6. 
Сарыагашский 
8 
0 
0 
0 
7. 
Туркестанский 
12 
0 
0 
0 
8. 
Шардаринский 
22 
1 
0 
0 
 
Итого по области: 
106 
5 
6 
7 
 
Примечание: 
1
СПКВ и СПК – сельский потребительский кооператив водопользователей и сельский потребительский кооператив; 
 
2
ПК – производственный кооператив; 
 
3
ТОО – товарищество с ограниченной ответственностью; 
 
4
АВ – ассоциация водопользователей.  
 
 
На сегодня по ЮКО все распределительные  каналы забирающие воду из магистральных каналов 
переданы  в  эксплуатацию  негосударственным  вододателям,  имеющие  правовую  организационную 
форму в виде СПКВ, СПК, ТОО, ПК и крестьянских хозяйств. 
С  принятием  в  Республике  Казахстан  закона  о  «Сельском  потребительском  кооперативе 
водопользователей»  большинство  (90,6%)  предпочли  объединятся  и  действовать  именно  в  этом 
юридическом статусе (СПКВ). 
Они  сформировались  в  основном  по  ирригационному  принципу,  т.е.  на  каждом  отдельном 
распределительном 
канале 
создано 
одно 
объединение. 
Реже 
они 
сформировались 
по 
административно-территориальному  (в  пределах  сельского  округа)    или  территориально-
производственному (в пределах крестьянского хозяйства) принципу.   
В таблице 2 нами приводится анализ структуры обслуживаемой орошаемой площади первичными 
вододателями  по  двум  массивам  орошения  в  ЮКО  до  и  после  принятия  в  Республике  Казахстан 
Водного Кодекса. 
Расформирование  крупных  землепользователей  (колхозов  и  совхозов)  привело  как  на  Арысь-
Туркестанской,  так  и  на  Кызылкумской  оросительной  системах  к  уменьшению  площади 
обслуживания одним вододателем, которая в настоящее время соответственно в 2,3 и 1,7 раза меньше, 
чем до введения Водного Кодекса. 
Если раньше количество средних и крупных вододателей (III-V группа) составила соответственно 
по  системам  орошения  50  и  57,1%  от  их  общего  числа,  и  они  обслуживали  соответственно  86,6  и 
78,4%  орошаемой  пашни  со  средней  площадью  обслуживания  одним  вододателем  5,0  и  5,5  тыс.га 
соответственно,  то  в  настоящее  время  при  практически  той  же  численности  их  доля  от  общего 
количества вододателей уменьшилось до 20,7 и 42,3% соответственно, а обслуживаемая ими площадь 

Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009                                                                                       

жүктеу/скачать 2,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: