Nazarbayev Intellectual Schools Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «назарбаев зияткерлік мектептері»

204

Nazarbayev

Intellectual

Schools

Кохаева Е.Н.

Жамбыл облыстық педагог кадрлардың білімін жетілдіру 

және қайта даярлау институты

(Қазақстан Республикасы) 

МҰҒАЛІМДЕРДІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕ ДАЯРЛАУ

Мұғалім–біздің  тәуелсіз  мемлекетіміздің  болашағын  қалап  жатқан  маман,  өйткені  ел  болашағының 

кілті-бүгінгі  жас  ұрпақтың  қолында.Жас  ұрпақтың  тағдыры  олардың  бойына  ізгілік  нұрын  себуші-

ұстаздардың қолында.Тек жоғары сауатты, дарынды, дана, әрі Отансүйгіш мұғалім ғана лайықты ұрпақ 

тәрбиелеп  шығара  алады.Бүгінде  мұғалім  балаларға  білімдер  жиынтығын  беріп  қана  қоймай,  сонымен 

бірге, ең бастысы –оларды өмір бойы үйренуге үйретулері керек.

Жалпы инновациялық білім прогресінің негізіне педагогиканың екі маңызды проблемасы жатады:

- 

педагогикалық тәжірибені оқыту проблемасы;

- 

психологиялық-педагогикалық ғылым жетістіктерін практикаға енгізу проблемасы.

Білімдегі  инновациялық  процестің  нәтижесі  теория  мен  практиканың  тоғысында  пайда  болатын  – 

теориялық та, практикалық та жаңалықтарды пайдалану болып табылады. Білім жүйесіндегі инновация 

білім мақсатына жаңашылдықты енгізуді көздейді, оқыту мен тәрбиенің жаңа әдісі мен түрлерін, жаңа 

мазмұнын әзірлеуге, қолданылып отырған педагогикалық жүйені тарату мен енгізу; мектепті басқарудың 

жаңа технологияларын әзірлеу, оның дамуы, білім беру жүйесінің мақсатын, мазмұнын, әдісін, түрлері мен 

басқа компоненттерін көздейтін жүйелі сипаттағы білім, тәрбие беруді жүзеге асырады.

Білім  берудің  жаңа  парадигмасы  жаңа  ғасырдың  жаңа  мұғалімін  қалыптастыруды  қажет  етіп  отыр, 

сол себепті қазіргі кезеңде мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру көкейкесті мәселе болып 

табылады.

Мұғалімнің  шын  мәніндегі  жаңашылдық  потенциалдық  дамуы  мектептегі  әдістемелік-ізденістік 

жұмыстың деңгейіне тығыз байланысты. Қазіргі барлық мектептерде мұғалімдермен жүргізілетін дәстүрлі 

жұмыс түрлері сан алуан.

Бүгінгі таңда мұғалімді кәсіби жетілдіру туралы ғылыми-педагогикалық ізденістер, оқу жоспарлары, 

бағдарламалары негізінен мұғалімді даярлайтын оқу орындары мен білім жетілдіру институттары үшін 

жасалғанда,  мектептер  жағдайында  мұғалімнің  инновациялық  мүмкіндігін  дамыту  проблемасы  терең 

тоқталуды қажет етеді.

Оқыту  процесі  көбіне  мақсат  пен  мазмұнды  анықтай  отырып,  қол  жеткен  нәтижені  талдаудан, 

әдістемелік технологияларды біріктіріп, бөлінбейтін тұтас әдістемелік жүйеден тұратын негіз емес, жай 

ғана білімді, іскерлік пен дағдыны жеткізу процесі ретінде жиі қарастырылады. Диагностикалық талдаулар 

қорытындысы бойынша, мұғалімдік қызмет тек білім берудің, іскерлік дағдыны жетілдірудің тәсілі ретінде 

жоғары бағаланса, ал оның зерттеушілік дағдысы, сөйлеу мәдениеті, оқытудың тұтас жүйесін жасай алуы 

жаңашылдық тұрғысынан қарастырылғанда төмен нәтиже беріп жүр. Сондықтан көбіне педагогикалық 

ортада  өздері  туралы  жаңалық  енгізуші  мұғалімнен  гөрі  қарапайым,  сабақ  беруші  мұғалім  түсінігі 

қалыптасқаны  шындық.  Мектептердегі  мұғалімдермен  жүргізілген  зерттеу  барысында  олар  өздерінің 

төмендегідей әлсіз жақтарын атап көрсеткен:

-жаңашыл іс-әрекет теориясының болмауы, оған мектеп басшылары тарапынан көмек қажеттігі;

-оқытудың тұтас жүйесін өз бетімен тани алмайтыны,сондықтан оны құрастырудағы қиындықтары;

- өзінің әріптестерінің тәжірибесін кәсіби талдау,рефлексия жасауды меңгеру қажеттігі.

Мұғалімдердің инновациялық даярлығын қалыптастыру үшін төмендегі жағдайлардың болуы шарт:

-білім беру мекемелері басшыларының инновацияны енгізудің құндылығын түсінуі;

-мектептегі  әдістемелік  жұмыстарға  жаңаша  бағыт  беру,  әр  мұғалімнің  шығармашылығын 

Nazarbayev

Intellectual

Schools

205

арттыратындай ізденіс жұмыстарын жүргізу;

- мектептің материалдық-техникалық базасын күшейту: мектептегі компьютерлер санын көбейту,оны 

түгелдей Интернет желісіне қосу;

- әр мұғалімнің шығармашылық мүмкіндігін ашу;

- жаңа идеясы бар шығармашылық қабілеті жоғары маманның болуы;

- мектептің озық іс-тәжірибелерін жеке веб-сайттар арқылы тарату,пайдалану.

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастыру  педагогтардың  жаңашылдық  мүмкіндігін 

жетілдіру  арқылы  іске  асады,ал  соңғы  кездегі  жүргізілген  психо-педагогикалық  зерттеулер  көпшілік 

мұғалімдерге педагогикалық процесте бейімделу мен бағыттанудың басым екендігі туралы қорытынды 

шығаруға мүмкіндік берді.Ал, педагогтарды инновациялық өзгерістерге әкелетін іс-әрекеттер мазмұнын 

төмендегідей көрсетуге болады:

І.Өзін-өзі тану.

Өзгерістердің пайда болуы:

-оқу процесінде оқушылардың мүмкіндіктері мен қиындықтарын тани білу;

-өзінің педагогикалық қызметіндегі проблемаларды көре білу және сонымен қатар өзінің кәсіби, жеке 

тұлғалық ерекшелігіне сай өзгерістің қаншалықты қажеттігін сезіне білу;

-өз  мүмкіндігі  мен  қажеттіліктеріне  орай  өзін-өзі  инновациялық  ізденістерге  әкелуі,оларды  өз 

тәжірибесіне сай таңдай алуы;

-өз  қажеттілігі  мен  оқушыларының  деңгейіне  сай  инновациялық  бағыттарды  енгізу  мүмкіндіктерін 

бағалай алуы.

II.Өзін-өзі бағыттау.

Өзінің жеке тұлғалық,кәсіби мүмкіндіктерін және өзіндік тәжірибесін есепке ала отырып, өз бағытын 

жобалау, оның тәсілдерін таңдай алу.

III.Өз мүмкіндігін жүзеге асыру.

1.Инновациялық өзгерістерді нақты енгізу

Өз бағыты бойынша инновациялық өзгерістерді енгізу:

-жаңа мақсат қоя білу;

-өзгерістердің мазмұны мен мәнін анықтау, күтілетін нәтижелерін нақтылау;

-орындау үшін қажетті шарттарды белгілеу;

-болуы мүмкін кедергілерді көре білу;

-болуы мүмкін кері нәтижелерді болжай білу;

2.Өз жұмысына нақты өзгеріс енгізу.

-Тәжірибелік- эксперименталдық жұмыс ұйымдастыру.

-Өзгерістердің нәтижесін талдау.

-Жаңадан тууы мүмкін проблемалар мен жаңа мүмкіндіктерді саралай білу.

Сонымен, мектеп мұғалімдерінің инновациялық іс-әрекеттерінің алғашқы бағыттары деп мыналарды 

айтуға болады:

-мұғалімнің жеке тұлғасы мен жан дүниесінің үйлесімі, адамгершілік қарым-қатынасы проблемасын 

шешу, олардың педагогикалық іс-әрекеттегі қызығушылығын қолдау;

-әлеуметтік-  психологиялық  жағдайын  жасау  арқылы  педагогикалық  біліктілігін,  психологиялық 

тұрақтылығын дамытуға мүмкіндік жасау;

-мұғалімнің  шығармашылық  қабілетімен  байланысты  педагогикалық  икемділігін  дамытудың 

психологиялық жағдайын жасау.

Бұдан біз мұғалімді инновациялық іс-әрекетке, яғни инновациялық білімдер мен іскерліктерге оқытуға 

қатысты мынадай қорытынды жасаймыз:мұғалімдерді инновациялық іс-әрекетке оқытудың ерекшеліктерін 

анықтайтын  басты  нәрсе  оның  оқыту  мен  тәрбиелеу  мәселелерін  жаңа  идеялар  мен  ұсыныстарды 

қолданып  шешумен  байланысты  тұлғалық  ұстанымын  өзгерту;  инновациялық  іс-әрекетке  оқытуға  пән 

мұғалімі өзінің практикалық іс-әрекетке-пәндерді оқытудың сапасын жаңа әдіс-тәсілдер арқылы арттыруға 

206

Nazarbayev

Intellectual

Schools

байланысты  өз  қатынасын  енгізеді,  жаңа  идеяларды,  тұжырымдарды,заңдылықтарды,ұсыныстар  мен 

ережелерді  оқып-үйренуге  және  оларды  оқу-тәрбие  үрдісіне  енгізуге  ұмтылады.Мұғалімдер  оқу-тәрбие 

үрдісін  тарих,әдебиет,тіл  және  т.б.ғылымдар  мен  оларды  оқыту  жөніндегі  ғылымдардың  соңғы  жаңа 

табыстарына негізделген оқытудың жаңа технологиясымен жетілдіре алады.Мұғалімнің инновациялық іс-

әрекетке даярлығын жетілдіру оқу-тәрбие үрдісіне жаңа ғылыми-педагогикалық идеялар мен ұсыныстарды 

енгізумен ғана емес, сонымен бірге педагогикалық шеберлігін арттыруға ұмтылуымен де байланысты.

Қазіргі  кезеңде  мұғалімдердің  алдына  қойылып  отырған  басты  міндеттердің  бірі-оқытудың  әдіс-

тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және инновациялық педагогикалық технологияны меңгеру. Мұғалімнің 

инновациялық  даярлық  көрсеткіштері  оның  инновациялық  педагогикалық  технологияны  меңгеру 

деңгейімен анықталады.

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  I  кезеңінде  (бағыттаушылық)  мұғалім 

инновациялық технологияны меңгеруге талпыныс жасайды, инновациялық педагогикалық технологиялар 

туралы  жалпы  білімді  меңгереді,  озық  технологиялар  туралы  жалпы  білімді  меңгереді,  танымдық 

қызығушылығы  қалыптасады,  өзін-өзі  дамытудың  жеке  бағдарламасын  жасап,өзінің  инновациялық  іс-

әрәкетін психологиялық-педагогикалық курстар барысында жүзеге асыра алады.

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  ақпараттық  диагностикалық  II  кезеңінде 

мұғалім инновациялық технологияның қыры мен сырын меңгереді, инновациялық технологияны таңдаудың 

психологиялық-педагогикалық  алғышарттарын  анықтай  алады,  психологиялық-педагогикалық  курстар 

мен тәжірибелік практика барысында логикалық және эмпирикалық сипаттағы диагностикалық міндеттер 

шешіледі,мұғалім  жүргізген  тәжірибелік  жұмыстар  бойынша  сараптама  жүргізіп,есебін  даярлайды. 

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  бұл  кезеңі  репродуктивтік  деңгейге  сәйкес 

келеді.  Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  модельдеушілік  III  кезеңінде  мұғалім 

инновациялық  іс-әрекетті  жоспарлау  мен  жүзеге  асыру  механизмін  меңгереді,оқытудың  инновациялық 

технологияларының  мәні  мен  маңызын  аша  білуді  үйренеді,арнайы  инновациялық  педагогикалық 

курстар мен оқу тәжірибе барысында теориялық және практикалық сипаттағы модельдік оқу міндеттері 

шешіледі,мұғалім  оқытудың  инновациялық  технологиясы  негізінде  сабақтың  нобайын  жасай  алады.

Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастырудың III кезеңі продуктивтік деңгейге сәйкес келеді.

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  интеграциялық  IV  кезеңінде  мұғалім 

инновациялық  технологияны  қолданудағы  өз  білімі  мен  біліктілігін  үйлестіре  алады,  өз  тәжірибесінде 

оқытудың  инновациялық  технологияларын  пайдаланудың  теориялық  негіздері  мен  дидактикалық 

механизмдері бойынша білімді меңгереді,инновациялық курстар мен ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша 

әдіснамалық  және  әдістемелік  мазмұндағы  зерттеушілік  оқу  міндеттерін  шешеді,  жүргізген  ғылыми-

зерттеу  жұмысының  есебін  жүргізеді.  Мұғалімнің  инновациялық  даярлығының  IV  кезеңі  креактивті 

деңгейге сәйкес келеді

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастыру  барысында  төмендегідей  психологиялық-

педагогикалық шарттарды ескерген жөн:

- мұғалім өзі таңдаған(өзіне қолайлы) инновациялық технологияны меңгеруге құлшыныс танытуы;

-мұғалімнің инновациялық технологияны кезең-кезеңімен меңгеруіне толық жағдай жасау;

-мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастырудың бірлік өлшемі болып табылатын инновациялық 

педагогикалық мәселелерді мұғалімнің таңдай алуы:

-тәжірибелік эксперименттік жұмыстың әрбір кезеңінің мақсаты мен міндеттерін анықтай алуы;

-мұғалімнің инновациялық даярлық деңгейлерін анықтауға мүмкіндік беретін бақылау жүргізуі;

-өзін-өзі дамытудың инновациялық бағдарламасын жасауы;

-жүргізілген инновациялық іс-тәжірибелер негізінде диагностикалық сараптама жасауы;

-жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмысы негізінде ғылыми есеп дайындау және т.б

-мұғалімнің инновациялық даярлығын жетілдіретін әдістемелік жұмыстар жүйесін ұйымдастыру;

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  I  бағыттаушылық  кезеңінде  төмендегідей 

педагогикалық мәселелер шешіледі:

Nazarbayev

Intellectual

Schools

207

-мұғалім инновациялық технологиялар жайлы қарапайым түсініктер мен инновациялық білім алады;

-мұғалімнің инновациялық педагогикалық үрдіске оң көзқарасы қалыптасады;

-мұғалім инновациялық әдіс-тәсілдер мен инновациялық технологияны меңгереді;

-мұғалім  өзінің  инновациялық  даярлығын  қалыптастыру  бағытында  өзін-өзі  дамытудың  жеке 

инновациялық бағдарламасын жасайды.

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  мотивациялық  компоненті  мұғалімнің 

инновациялық даярлығын қалыптастыруда мұғалімнің өз білімін өзі жетілдірудің маңыздылығына арқа 

сүйейді.

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  мазмұндық  компоненті  мұғалімнің 

инновациялық технологиялардың маңызын ашуға негізделеді.

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  операциялық  компоненті  мұғалімнің  өз 

тәжірибесінде инновациялық технологияны пайдаланумен ерекшеленеді.

Мұғалімнің  инновациялық  даярлығын  қалыптастырудың  рефлексивтік  компоненті  мұғалімнің  өз  іс-

тәжірибесі негізінде авторлық инновациялық технологияның өмірге келуімен сипатталады.

Мұғалімдердің инновациялық даярлығын қалыптастыру- олардың жаңа педагогикалық технологияны 

меңгеруінің алғы шарты.Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру мұғалімдердің іскерлігін, ізденісін 

туғызып, шығармашылықпен жұмыс істеуіне жол ашса, оқушылардың білім сапасын арттыруға өз үлесін 

қосады.

Әдебиет:

1. Монахов В.М. Проектирование и внедрение новых технологий обучения. М.: Педагогика,1990.

2. Бұзаубақова К.Ж. «Педагогикалық жаңа технологиялар зертханасы» - Қазақстан мектебі №12.2004ж.

3. Жайтапова А.Ә., Исаев З.Ә., Тихомирова В.Т. Кәсіби тұрғыдан өсіру мақсатында оқыту үлгілері.-

Алматы 2007ж.

Кошербаева А.Н.

доктор педагогических наук, профессор

 Казахский национальный педагогический университет имени Абая

(Республика Казахстан) 

ЭВОЛЮЦИЯ ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО МАСТЕРСТВА СКВОЗЬ ПРИЗМУ 

ИСТОРИЧЕСКИХ ЦИВИЛИЗАЦИЙ

Современное  поколение  педагогов  достаточно  много  говорит  о  таком  важном  профессиональном 

инструментариикак  педагогическое  мастерство.  Научное  осмысление  данного  понятия  видится  в 

совокупности  профессиональных  умений,  обеспечивающих  благотворное  воспитательное  воздействие 

педагога на ребенка в контексте взаимодействия с ним [1]. Существует множество других определений, 

рассмотренных  учеными  с  различных  аспектов.  Однако  современное  осмысление  понятия  интересно 

историческим  содержанием.  Ретроспективный  и  историко-педагогический  анализ  в  этом  направлении 

свидетельствует  о  длительном  эволюционном  развитии  процесса  педагогического  мастерства.  Такому 

важному  элементу  профессионализма  уделяли  значительное  внимание,  ибо  овладение  мастерством  в 

любом деле, а тем более в искусстве воспитания было необходимостью. 

На Востоке, по праву являющимся центром древних цивилизаций, мастерство педагога было показателем 

успешности  его  гуманной  деятельности.  Человек,  дающий  знание  ребенку,  ценился  превыше  всего.  В 

нашем  понимании  это  эффективный  учитель.  Центрами  педагогического  мастерства  являлись  школы 

начального  обучения  китаб,  просветительские  кружки  фикх  и  калам,  Дома  мудрости,  образовательные 

учреждения медресе. Именно здесь учитель повышал свое образование, совершенствовал опыт, развивал 

208

Nazarbayev

Intellectual

Schools

методы  обучения  и  воспитания.  Статус  учебных  заведений  способствовал  этому  процессу.  Требования 

к  учителю  были  высоки.  Дети  обучались  не  только  грамоте,  но  и  арифметике,  письму,  ораторскому 

искусству.Толкование Корана способствовало развитию аналитического мышления, расширяло кругозор 

и  развивало  речь.  Педагогическое  мастерство  учителя  проявлялось  в  методике  обучения  предметам 

и  при  комментировании  научной  литературы.  Иногда  комментирование  переходило  в  форму  лекций. 

Специальные  глашатаи  периодически  произносили  то,  что  учитель  считал  наиболее  важным.  Они  же 

выполняли роль репетиторов. 

Овладение искусством преподавания главнейшее условие учителя в медресе. Здесь эрудиция учителя 

сочетались с его внешними признаками. Тактичность, выдержанность, умение преподносить себя создавали 

целостный  облик  педагога,  дающий  знания  по  грамматике,  философии,  праву.  Светское  образование 

совмещалось с религиозным. Профессионал своего дела должен был совмещать в себе как умственные 

способности,  так  и  внутреннюю  духовную  силу,  владеть  искусством  обучения.  Именно  эти  качества 

ценили превыше всего реформаторы системы мусульманского образования в Индии Бабур и Акбар.

Одним из главных условий, который способствовал приобретению мастерства является труд. Качество 

трудолюбия одинаково необходимо всем. Но в деле преподавания, воспитания человека его значительность 

вырастает.Возможно поэтому известный китайский мыслитель Цзэн любил повторять: «Я на день трижды 

себя вопрошаю: добросовестно ли я трудился? Сохранил ли искренность в общении с друзьями? Повторял 

ли то, чему меня учили?» [3, с. 17]. В приведенных мыслях привлекает простота и доступность сказанного: 

человечность не имеет ничего общего с лестью и хитростью, каждый день человек нацелен на решение 

трехгуманных вопросов: добросовестного труда, открытого общения и совершенства поведения. Методом 

постоянных  упражнений,  личность  воспитывает  ценные  качества.  Конкретно  определяются  Учителем 

обязанности детей. Методы воспитания детей не сложны, но убедительны.

Восток предъявлял требования к мастерству учителя, исходя из своего миропонимания. Здесь мы хотим 

сказать  о  принципе  творческой  деятельности  и  гуманного  начала.  Принцип  развития  творческих  начал 

превыше всего ценили Конфуций и аль-Фараби. Великие мыслители этот принцип выдвигали в качестве 

основного в деле всего управления. 

Следующий принцип, который облагораживал деятельность учителя –это гуманизм, нравственность. 

Благодаря  этим  качествам,  учитель  строил  свои  взаимоотношения  с  учениками.  Принцип  гуманной 

деятельности  содействовал  успешности  всего  образовательного  процесса.  По  этому  поводу  Конфуций 

говорил: «Человек по своей природе добр, полное раскрытие исконной природы человека происходит через 

образование».[2]. Китайский мыслитель выдвинул формулу гуманных взаимоотношений: человеколюбие 

(жень),справедливость (и), благонравие (ли) и знание (чжи) – условие гармонии между людьми.

Принцип гуманности составляет фундамент развития личности в учении тюркского мыслителя Юсуфа 

Баласагуни.  В  знаменитом  сочинении  «Кутадгубилиг»  категория  справедливости  поставлена  на  первое 

место. Знание и учение совершенствуют и развивают человека [3]. 

Необходимо  отметить,  что  принцип  гуманизма  и  гуманных  отношений  декларировался  в  качестве 

основного  не  только  на  Востоке.  Западные  теоретики  уделяли  этому  феномену  особое  значение. 

Очевидность родственных линий можно продемонстрировать на таком историческом параллелизме. Как 

известно, слово «humanities», привнесенное из древности Цицероном и веденное в оборот последователями 

Петрарки  КолюччоСалютати  (1331-1406гг.)  и  Леонардо  Бруни  (1369-1444гг.),  понималось  в  значении 

человеческого начала и влечения к знаниям. Развивая эту точку зрения, академик Н.Конрад приводит в 

аналогичных значениях, но только в китайской языковой формуле слово «жэнь», введенное мыслителем 

ХаньЮй именно для того, чтобы им обозначить отличие «Пути» его времени от «Пути» до него. Слово же 

это он нашел в древности у Конфуция. Какой смысл имеет китайское «жэнь» у самого Конфуция предельно 

ясно. На вопрос: «что такое «жэнь», он ответил - любовь к человеку». ХаньЮй сказал иначе - «любовь ко 

всему». Формула «жэнь – humanities» выступает как категория общественной морали, а это означает их 

принадлежность к человеку в целом. Совершенно сходно с иноязычными определениями по смысловой 

структуре и семантике тюрко-язычное «Кутадгу». В казахском языке оно передается понятием «қут», в 

жүктеу/скачать 9,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: