VІ тарау бойынша өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар

123
31.Ақуыздардың қате фолдингі дегеніміз не? Оның ағзаға тигізер тəсері қандай?
32.Ақуыздардың  қате  фолдингінің  нəтижесінде  пайда  болатын  кемшіліктерді
түзеуде ақуыз терапиясының маңызы бар ма?
33.Ақуыздардың  қате  фолдингі  нəтижесінде  пайда  болатын  ауруларға  қарсы
қандай шаралар мен дəрмектер жасалынуда?
34. Рибозимдер дегеніміз не жəне оны қандай мақсатта қолдануға болады?
35.Теломерлер қандай қызмет атқарады?
36.Рибозимдерді терапевтік мақсатта пайдаланудың негізгі қиындығы қандай?
37. Адам эмбрионының ДНҚ реттілігін анықтау жұмыстары не үшін қажет?
38. Эмбрион ДНҚ-да мутациялық өзгерістердің бар немесе жоқ екендігін анықтау
мүмкіндігін қандай артықшылық береді?
39. Эмбрионының ДНҚ реттілігін анықтау жұмыстарының болашағы қандай?
40.Гендегі  мутациялық  өзгерістер  қандай  нəтижелерге  алып  келуі  мүмкін?
Адамдар  популяциясындағы  гендер  мутацияларын  анықтау  қандай
мүмкіндіктер береді?
41.Гендегі мутациялық өзгерістерді анықтаудың болашағы қандай?
42.
Бактериялар, вирустар мен саңырауқұлақтар ДНҚ сараптау не үшін қажет
болады?
43. Бактериялар, вирустар мен саңырауқұлақтар ДНҚ сараптау не үшін қажет
жəне бұл мақсатта қандай əдістер қолданылады?
44.Трансгенді хайуандар дегеніміз не?
45.Трансгенді  хайуандардан  алынатын  дəрмектік  өнімдерді  не  мақсатпен
қолданады?
46.Трансгенді хайуандармен жұмыс істеудің басты кедергілері не?
47.Трансгенді өсімдіктерден дəрмектік өнімдер дайындаудың маңызы қандай?
48.Трансгенді  өсімдіктерді  жасаудың  басты  артықшылықтары  мен  қауіптері
қандай?
49.Биодəрмектер  шығару  мақсатында  кең  қолданысқа  ие  болған  өсімдіктер
түрлерін атаңыз?
50.Биодəрмектер  шығаруда  трансгенді  өсімдіктерді  пайдаланудың  болашағы
қандай деп ойлайсыз?

124
VІІ тарау
БИОТЕХНОЛОГИЯ ЖЕТІСТІКТЕРІНІҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫНДА
ПАЙДАЛАНЫЛУЫ
ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ БИОТЕХНОЛОГИЯ
ЖЕТІСТІКТЕРІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
ХІХ-шы  ғасырдың  аяғында  өсімдіктердің  кішкене  бөлшектері  мен  жекелеген
мүшелерін  алғаш  рет  өсіруді  бастаған  неміс  ғалымдары  еді. Мысалы, К. Рехингер
мен  Х. Фехтинг  өсімдік  бүршіктерін, тамырлары  мен  сабақтарының  кесінділерін
дымқыл  құмда  өсіруге  тырысқан. Осындай  тəжірибелердің  кейбіреулерінде
жасушалардың бөлінуі нəтижесінде каллустар пайда болған. Бірақ каллустардың əрі
қарай  өсуіне  қолайлы  жағдай  туғызылмандықтан, олар  өспей, шіріп  кеткен.
Дегенмен, бұл  тəжірибелерді  сəтсіз  деп  есептеуге  болмас, себебі «жасушаны
организмнен тыс өсіру» идеясына бастама болды.
Жекелеп  бөлініп  алынған  өсімдік  ұлпаларын  жасанды  ортада  өсіріп-көбейту
жөнінде  алғашқы  ойды 1902 жылы  ботаник  жəне  физиолог  Г. Габерланд  айтқан
болатын. Бірақ  оның  декоративтік  үй  өсімдігі – традесканцияны  жасанды  ортада
өсіруге бағытталған жұмысы нəтижесіз аяқталған. Осыдан отыз жылдан астам уақыт
өткеннен кейін ғана АҚШ ғалымы Филипп Уайт жəне француз ғалымы Роже Готре
өсімдіктер  мен  жануарлардың  жекелеген  жасушалары  мен  ұлпаларын  өсірудің
тыңғылықты əдістерін ойлап тапқан болатын.
Жасуша  өсіруде  айтарлықтай  табысқа 1922 жылы Германияда  В. Котте  жəне
АҚШ-да  В. Роббинс  бір  мезгілде  ие  болды. Олар  өсірген  тамырдың  ұшында  жəне
бүршіктерінде  меристема  ұлпалары  мол  болған. В. Котте  бұршақ  пен  жүгері
тамырларының  ұштарын  өсіргенде  қоректік  орта  ретінде  глюкоза, кейбір  амин
қышқылдары  мен  пептон  сұйықтығы  қосылған  Кноп  ертіндісін  қолданған. Ал  В.
Роббинс болса, қоректік ортаға, оларға қосымша ашытқының экстрактасын қосқан.
Он  жылдан  кейін  Ф. Уайт  АҚШ-да  көптеген  зерттеулер  жүргізіп, қызанақ
ұлпаларын өсіруде өте жақсы нəтижеге қол жеткізді. Сонымен Ф. Уайт өткізген осы
тəжірибелер  мен  француз  ғалымы  Р  Готренің  сəбіздің  жəне  талдың  камбий
ұлпаларымен  жүргізген  жұмыстары  өсімдіктер  жасушаларын  өсіру  əдістерінің
қазіргі кезеңдердегі жетістіктерінің негізін қалады деп айтуға толық болады.
Американдық  ғалым  Ф. Скуг  құрамында  минералды  тұздар, көмірсулар,
дəрумендер бар  қоректік ортада темекі сабағының кесінділерінің өсуін зерттеді. Ол
қоректік  ортаның  құрамына, табиғи  қосынды  кокос  сүтінің  орнына, экзогендік
фитогормондарды енгізді. Осы тəжірибелердің кейбіреулерінде каллус пайда болса,
қайсібір жағдайларда  бүршіктердің  қалыптасуы байқалған. Атап  айтқанда  қоректік
ортаға ауксин  қосылғанда  каллус түзілген  де, бүршіктердің пайда  болуы жəне өсуі
тежелген. Ал, аденинді  қосқанда, керісінше, бүршіктер  пайда  болған, яғни  бұдан
аденин ауксиннің тежеуші əсерін бəсеңдетеді деген қортынды жасалынады.
Ф. Скуг  əріптестерімен  бірге  ашытқыдан  физиологиялық  белсенді  зат  бөліп
алады. Бұл  зат  ауксиннің  қатысуымен  темекі  сабағының  өзекті  паренхимасы
жасушаларының тез бөлінуін, каллус ұлпаларының түзілуін жəне онда бүршіктердің

125
дамуын  қамтамасыз  етті. Жасуша  бөлінуін  үдететін  осы  затты  олар кинетин  деп
атады. Осылар  сияқты физиологиялық белсенді заттар тобына цитокининдер  деген
ат берілді. Осы  ғылыми жаңалықты ашу  арқасында  Т. Мурасиге  мен  Ф. Скуг 1962
жылы  өздерінің  белгілі  қоректік  ортасын  дайындады. Бұл  орта  өсімдіктердің  көп
түрлерінің  алуан  ұлпаларын  жəне  мүшелерін  өсіруге  қолайлы  болып  шықты  жəне
қазіргі уақытқы дейін кеңінен қолданылуда.
Осы  зерттуелер  нəтижесінде  өсімдік  жасушаларының  өсуі  мен  дамуы  үшін
ауксин  мен  цитокниннің  маңызы  зор  екендігі  көрсетілді  жəне  өсімдік  жасушасы
физиологиясының бұл бағыты қарқынды түрде дами бастады. Сөйтіп, жасушалары
іn vitro жағдайында өсірілетін өсімдік түрлерінің саны арта берді. Дегенмен, қандай
да  болмасын  өсімдік  түрін іn vitro  жағдайында  өсіре  бастағанда, оның  өзі  тұрмақ,
əрбір  мүшелері  мен  ұлпалары  түрлі  қоректік  ортаны  қажет  ететіндіктерін  ескеру
керек. Сондықтан, тəжірибе арқылы құрамы іріктеліп алынған қоректік орталардың
саны өте көп жəне бұл жұмыс одан əрі жалғасып келе жатыр.
1. Биотехнология əдістерін өсімдіктер селекциясында пайдалану
Биотехнология – биологиялық  үдерістер  мен  обьектілерді  пайдалануға
негізделген  экономикалық  жағынан  тиімді  де  маңызды  өнімдер  шығаратын  ғылым
мен  өндірістің  жаңа  бағыты  екендігі  бізге  мəлім. Биотехнологияның  осындай
салыстырмалы  түрде  жаңа  жəне  қарқынды  дамып  келе  жатқан  саласының  бірі –
өсімдік шаруашылығында кеңінен қолданыла бастаған жасушалық селекция əдісі.
Өсімдік жасушаларын өсіру деп – асептикалық жағдайларда жасанды қоректік
ортада  өсімдіктердің  жеке  жасушаларын, ұлпаларын  жəне  мүшелерін  өсіруді
айтады. (стерильденген  өсімдік  ұлпаларының  бір  бөлігін  Петри  табақшасында
немесе пробиркадағы агары бар қоректік ортада өсіреді).
In vitro  жағдайында  өсірген  өсімдік  жасушалары  табиғи  өсімдікке  тəн
биосинтездік  қасиетін  сақтайды. Сондықтан  оларды  экономикалық  маңызы  бар
заттарды өндіру үшін  пайдалануға  болады. Өсімдіктерге  қатысты тотипотенттік
қасиет дегеніміз – жеке өсімдік жасушаларынан бүтін организмнің дамуы екендігін
еске  сала  кетеміз. Осы  тотипотенттік  қасиеттің  бірегей  ерекшелігін  пайдаланып
селекция  үдерісі  мен  өсімдіктерді  көбейту  жолдарын  жеңілдетіп  жəне  тездетіп
ауылшаруашылығында  қолданылатын  жаңа  технологияларды  жасауға  мүмкіншілік
туылды. Мысалы, бөлініп  алынған  жеке  жасушаның, барлық  белгілері  сақталған,
бастапқы бүтін өсімдікті қайтадан шығаруға қабілеттілігі болады.
Тотипотенттік  қасиет  клондық  микрокөбейту  əдісінің  негізгі  бастамасы
болды. Қазіргі кезде бұл технология, сирек кездесетін немесе жоғалып бара жатқан
өсімдіктердің гендік қорларын, бағалы селекциялық обьектілерді жəне вирустан таза
залалсыздандырылған  өсімдіктерді  көбейту  үшін  нəтижелі  қолданылады. Осындай
жолмен алынған апикальдық меристема жасушаларының клондары (бір жасушаның
ұрпақтары) вирустан  таза  болады. Соның  арқасында  қазір  бағалы  жертүйнек
(картоп) сұрыптарының, жүзімнің, көкөністердің, жеміс-жидек, əсемдік
өсімдіктердің, ағаш  тұқымдастарының  көшеттерін  мол  шығаратын  рентабельді
технологиялар жасалуда. Жаңа сорттарды шығару 4 принципке негізделген.
1. Будандастыру.

126
2. Рекомбинация.
3. Мутация.
4. Сұрыптау.
Бұл  принциптердің  барлығы in vitro  жағдайында  жүзеге  асырылады.
Жасушаларды in vitro  жағдайында  өсіру  əдісі  генетикалық  базисті  кеңейтуге,
селекция үдерісін жеңілдетуге жəне түзетуге, генетикалық алуан түрлілікті байытуға
жəне  тіпті  табиғатта  бұрын-соңды  болмаған  жаңа  формаларды  жасауға
мүмкіншіліктер  ашады. Жасушадан  өсіру  əдісі  арқылы  генетика  тұрғысынан
өзгертілген  өсімдіктерді, дағдылы  селекциялық  əдістеріне  қарағанда  едəуір  тезірек
алуға болады. Пробиркада өткізген ұрықтану жəне ұрықты өсіру əдістері арқасында,
тектері  алыс  өсімдіктерді  будандастыру  кезіндегі  кездесетін  сəйкессіздікті  жеңіп,
өміршең, түраралық  жəне  туысаралық  будандарды  шығаруға  болады. Сонымен,
жыныс  жолымен  будандаспайтын  өсімдіктерден  денелік  жасушаларын (сомалық)
будандастыру арқылы будан алуға болады.
Протопластар  қабығы  жоқ  жасушалалар  екендігі  белгілі. Олар  белгілі
жағдайда  бірімен-бірі  құйылысып, қосылып  будан  жасушасын  түзеді. Осы
жасушадан  кейін  будан  өсімдік  пайда  болады. Тікелей  ДНҚ-дық  деңгейінде
өткізілетін жасанды  өзгерістер арқылы  нəсілдік қасиеті өзгерген  өсімдіктерді, тіпті
мүлде  жаңа  формаларды  шығаруға  болады. Өсірген  жасушаларда  мутацияларды
қоздырып, оларды  сұрыптап  алып, кейін  регенерант  өсімдіктерін  шығару –
генетикалық базисті (гендік қорын) кеңейтудің бір жолы. Бұны жасуша деңгейінде
өткізілетін  селекция  деп  атайды. Шаруашылық  үшін  ең  маңыздысы, осы  əдіспен
жоғары  жəне  төмен  температураға, тұздарға, гербицидтерге, патотоксиндерге
төзімді мутант  жасушаларын сұрыптап  алу  болып  табылады. Сондықтан, селекция
үдерісінің  тиімділігін  арттыру  бағытында
in vitro  технологияларының
мүмкіншіліктері  зор  деп  есептелінеді. Бірақ  бұл  технологиялар  генетика  мен
селекциялық  жұмыстардың  дағдылы  əдістерімен  үйлестірілгенде  ғана, барынша
бірдей  регенерант  өсімдіктер  негізінде, алғашқы  каллус  арқылы  алынады. Қайта-
қайта 
көшірілген 
каллуста, өздігінен 
өткен 
мутагенездің 
арқасында
цитогенетикалық 
əртектілік 
байқалады. Осындай 
каллустан 
алынған
регенеранттардың  бастапқы  материалдан  елеулі  айырмашылықтары  болады.
Мұндай  өсімдіктер  денелік (сомалық) варианттар  деп  аталады. Олар  селекцияда
өсімдіктердің генофондын кеңейтетін жаңа формаларын алу үшін пайдаланылады.
Қазіргі  кездері, сирек  кездесетін  немесе  жоғалып  бара  жатқан  өсімдік
түрлерінің  генофондын  сақтап  қалу  үшін  жəне  селекцияға  бағалы  обьектілері  мен
қосымша заттарды бөліп шығаратын құнды жасуша штаммдарын сақтау мақсатында
– гендер банкін жасау əдістері жете зерттеліп жатыр. Гендер банкісінің негізгі мəні –
өсімдік жасушаларын сұйық азотта (t˚-196
0
С) ұзақ сақтаудан тұрады. Қазірдің өзінде
осындай  жолмен  сақталған  көптеген  өсімдіктердің  өте  қатты  мұздатылған  жеке
жасушаларынан, еріген  соң  бөліне  келе  морфогенез  арқылы  ұрық  бере  алатын
өсімдіктерді алуға болады.

127
2. Жекелеген өсімдік ұлпаларын жасанды қоректік ортада өсіріп-көбейту
Жекелеп  бөлініп  алынған  өсімдік  ұлпаларын  өсіру  үшін, оны  бастапқыда
əртүрлі  микроорганизмдерден  тазарту  мақсатында  стерилизациялап, құрамында
минералды  тұздар  мен  органикалық  заттар (қант, амин  қышқылдары),
фитогормондар (ауксиндер, цитокниндер) бар  жасанды  қоректік  ортаға
орналастырады. Жасанды қоректік орта сұйық немесе қатты болуы мүмкін. Қоректік
ортаның қатты болуы, оған кейбір су өсімдіктерінен дайындалатын агар-агарды қосу
арқылы жүзеге асырылады.
Осындай  жолмен  дайындалған  қоректік  ортаның  негізгі  заттары  қатарына
құрамында  азот, фосфор, калий, күкірт, магний, кальций, темірі  бар  минералды
тұздар  жатады. Аталған  макроэлементтердің  қайсібірінің  қоректік  ортаның
құрамында  жетіспеген, əлде  кездеспеген  жағдайларында, ұлпа  нашар  өседі  немесе
мүлде  өліп  қалады. Ұлпалардың  қалыпты  өсуіне  микроэлементтердің  де (мырыш,
бор, мыс, марганец) болуы  үлкен  роль  атқарады. Көміртекті  заттардан –
сахарозаның болуы аса маңызға ие болса, құрамында азоты бар заттар қатарында –
ақуыз гидрозилаттары (казеин) мен кейбір амин қышқылдары жатқызылады.
8-кесте. Өсімдік жасушаларын in vitro жағдайында өсіру үшін кеңінен
пайдаланылатын қоректік орталардың құрамы
Ортадағы концентрациясы, мг/л
Ортаның
компоненттері
Мурасиге-
Скруг
ортасы
Уайт
ортасы
Шенк –
Хильдербранд
ортасы
В5
ортасы
Хеллер
ортасы
Линсмайер
- Скруг
ортасы
Макроэлементтер
Ca (NO3)
2
KNO
3
NaNO
3
NH
4
NO
3
NH
4
H
2
PO
4
(NH
4
)2SO
4
MgSO
4
x7H
2
O
CaCl
2
x2H
2
O
KCl
KH
2
PO
4
NaH
2
PO
4
xH
2
O
Микроэлементтер
MnSO
4
xH
2
O
MnSO
4
x4H
2
O
KJ
H
3
BO
3
ZnSO
4
x7H
2
O
CuSO
4
CuSO
4
 x 5H
2
O
Na
2
MoO
4
x 2 H
2
O
AlCl
3
Темір иондары
FeCl
3
 x 6H
2
O
FeSO
4
 x 7H
2
O
-
1900
-
1650
-
-
370
440
-
170
-
-
22,3
0,83
6,2
8,6
-
0,025
0,25
0,025
-
-
142
81
-
-
-
-
74
-
65
12
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
2500
-
-
300
-
400
200
-
-
-
10
-
1
5
1
0,2
-
0,1
0,1
-
-
-
3000
-
-
-
134
500
150
-
-
150
10
-
0,75
3
2
0,25
-
0,025
0,025
-
-
-
-
600
-
-
-
250
75
750
-
125
-
0,1
0,01
1
1
-
0,03
-
-
0,03
0,03
-
1900
-
1650
-
-
370
440
-
170
-
-
22,3
0,83
6,2
8,6
-
0,025
0,25
0,025
-
-

128
Сиквестрен -330Fe
Na
2
 ЭДТА
Органикалық
заттар
Мезо-инозит
Тиамин –HCl
Никотин қышқылы
Пиридоксин- HCl
Ашықты
экстракты
Сахароза
РН
-
37,3
100
0,1
0,5
0,5
-
30000
5,6-5,8
-
-
-
-
-
-
100
20000
-
          -
20
100
5
0,5
0,5
-
30000
5,9
-
-
100
10
1
1
-
20000
5,5
1
-
-
-
-
-
-
-
20000
-
-
37,26
100
0,4
-
-
-
30000
5,8
Фитогормондар 
барлық
физиологиялық 
үдерістерді 
реттеуге
қатысатындықтан, қоректік  ортаның  маңызды  компоненті  болып  табылады.
Жасушалардың бөлінуі мен мамандануы үшін əсіресе ауксин мен цитокинин қажет.
Тек  қана  ісік  жасушалары  мен  маманданған  ұлпалар  осындай  гормондары  жоқ
ортада өсе алады.
Өсімдіктер  жасушаларының  қатты  немесе  сұйық  қоректік  ортада  жақсы  өсуі
үшін, оның  рН  көрсеткішінің  маңызы  зор. Табиғи  жағдайда  өсімдік  жасушасының
тіршілік  əрекеттері  сутегі  иондарының  қолайлы  концентрациясында (рН 5,5-7,5)
өтеді. Сондықтан өсімдік жасушалары  қоректік ортаның бастапқы рН көрсеткіші 5
пен 6 арасында болғанда жақсы өседі.
Қоректік  ортаны  қоюландыру  үшін  агар-агар  деген  зат  қолданылады. Агар-
агар  теңіз  балдырынан  жəне  полисахаридтер  қоспасынан  дайындалатын  қоректік
зат. Оның құрамында басқа да құрамдас бөліктері болады, сондықтан оны 4-6 сағат
бойы таза сумен бірнеше қайталап жуады.
Өсімдіктердің  жас  жасушалары  кəрі  жасушалардан  өзгешелеу  болатыны
белгілі. Жас  жасушалар  көлемі  бойынша  шағындау  жəне  цитоплазмамен
толтырылған  болып  келеді. Олардың  вакуольдері  өте  кішкентай  жəне  жасушалық
шырыны  жоқтың  қасы  болады. Əртүрлі  ұлпалардың (жабынды, өткізгіш  жəне
механикалық) ересек  жасушалары  бір-бірінен  өте  ерекшеленіп  тұрады. Бұл
өзгешеліктер олардың дифференциялануы барысында пайда болады.
Дифференцияция  дегеніміз – өсімдіктердің  өсіп-дамуы  кезеңдерінде  олардың
əртүрлі  жасушалары  мен  ұлпаларының  құрамдық  жəне  функционалдық
ерекшеліктерінің пайда болуы. Осындай жекелеген жасушаларды жасанды қоректік
ортада өсіру барысында олар бөліне бастайды да, əлі дифференциациялана қоймаған
көптеген  жасушалар – каллустар  пайда  болады. Мұндай  каллустардың  кішкене
бөлшектерін  басқа  бір  қоректік  ортаға  апарып  салса, олар  тағы  да  көбейіп, осы
үдерістер  шектеусіз мезгілде  жүре  береді. Мысалы, кезінде Р. Готре тəжірибесінде
жасалынған  сəбіз  ұлпаларының  себінділері  əлі  күнге  дейін  түрлі  мемлекеттердің
зертханаларында егілуде.
Осындай  жолмен  алынған  ұрық  тəрізді  құрамдарды (заттарды) қоректік
ортасы бар пробиркаларда өсіріп, олардан қажетті өскін алып, кейін оны топыраққа
отырғызуға  болады. Сонымен, əрбір  жекелеген  соматикалық  жасуша – тұтас  бір
өсімдікке  айналу  мүмкіндігіне  ие  бола  алады, яғни  бұл  жасушаның
тотипотенттілігін көрсетеді.

129
Жекелеген  өсімдік  ұлпаларын  қоректік  ортада  өсірумен  бірге, физиологтар,
жасушалық суспензиялау деп аталатын, жекелеген өсімдік жасушаларын түпкілікті
өсіру  əдістерін  де  қолданады. Бұл  əдіс  арқылы  өсімдік  жасушаларының  өсуі,
мамандануы (дифференциялануы) мен  қызметтерін  атқару  үдерістерін  толықтай
түсіну  мүмкін  болуымен  бірге, негізі  өсімдік  жасушаларынан  тұратын  көптеген
биотехнологиялық өнімдер шығаруға арқау болады.
Жасанды қоректік ортада жекелеген өсімдік жасушаларын өсіру бағытындағы
ізденіс  жұмыстары  көп  уақыт  нəтижесіз  болды. Тек  қана 1954 жылы  Висконсия
(АҚШ) университетінің  ғалымдары  жекелеген  өсімдік  жасушаларын  өсірудің
жемісті əдістерін ұсынды.
Бұл жұмыс нəтижелі болуы үшін атқарылатын ең бірінші шаруа – өсімдіктен
оның  жекелеген  жасушасын  бүлдірмей  бөліп  алу  қажет  болады. Осы  мақсатқа
ерекше  фермент – пектиназа арқылы  қол  жеткізе  аламыз. Пектиназа  ферменті
жасушаларды  бір-бірімен  жалғастырып  тұратын  орталық  пластинка  құрамына
кіретін пектинді заттарды талқандай алатын қабілетке ие.
Сонымен  бірге, жекелеген  жасушалар  алудың  басқада  əдістері  бар. Мысалы,
сұйық  қоректік  ортада  өсірілген  каллустан  жасушаларды  бөліп  алу  үшін, оларды
шайқау  жəне  қағу  жеткілікті. Мұның  себебі  осындай  каллустар  механикалық  əсер
ету  нəтижесінен  кейін, жекелеген  немесе  топталған  жасушаларға  оңай  ажырайды.
Осындай  жолдармен  бөлініп  алынып, арнайы  қоректік  ортаға  егілген  өсімдік
жасушаларының  жақсы  өсіп-дамуын  қамтамасыз  ету  мақсатында, арнайы
қондырғылар арқылы араластырылып, аэрацияланып тұрылады.
Жасушаларды  суспензиялық  ортада  өсіру  əдістерінің  ашылуы, өсімдіктердің
денелік  жасушаларын  гибридизациялауға  біршама  жақындатты. Бірақта  бұған  өте
үлкен  кедергі – жасушалардың  құрамындағы  заттарының  еркін  қосылуына  жол
бермейтін  қатты  целлюлаза  қабықтарының  болуы  еді. Сондықтан, денелік
жасушаларын  гибридизациялау  əдістеріне, өсімдік  протопластарын  бүлдірмей
жекелеп алу мүмкіндігі табылғаннан кейін ғана қол жеткізілді.
1960 жылдары  ағылшын  зерттеушісі  Эдвард  Кокинг  өсімдік  жасушасының
қабықтарын  микротециум (Myrothecium verrucaria) саңырауқұлақтарының  қоректік
ортада  бөлетін  ферментті  заты  арқылы  бұзуды  ұсынады. Кейіннен  бұл  ұсынылған
əдіс  жетілдіріліп, жекелеген  протопластарды  алу  үшін  кеңінен  пайдаланыла
басталды.
Қазіргі  кезде  жекелеген  протопластарды  жоғары  сатыда  дамыған  əртүрлі
өсімдіктердің 
тамырларынан, жапырақтардан, гүлдерден, жемістерінен,
астықтардың  масақшаларынан, жертүйнек (картоп) өскіндерінен, бұршақ
тұқымдастарының  дəндерінен  жəне  т.б. бөліп  алады. Осындай  əдістер  арқылы
арнайы  өсіріліп  жатқан  жасушалар  мен  ұлпалардан  протопластар  оңай  бөлініп
алынады. Кейіннен, жекелей  бөлініп  алынған  протопластарды  бір-бірімен  қосады.
Осындай  əдіс  арқылы  туыстас  өсімдіктермен  қатар, əр  түрге, типке  жататын
өсімдіктердің  де  протопластары  біріктіріле  алады. Жыныссыз  жолмен  алынған
мұндай  гибридті  өсімдіктер – парасексуалды  гибридтер  деп  аталады. Гибридті
жасушадан  каллус  алып, оны  ары  қарай  дамытып  жаңа  қасиеттері  бар  тұтастай
өсімдікке  дейін  өсіруге  қол  жеткізуге  болады. Сондықтан  бұл  ерекшелік

130
өсімдіктердің жаңа түрлері мен сұрыптарын шығару бағытындағы мүмкіншіліктерді
кеңейтуі себепті, селекционерлер тарапынан қызығушылық тудырады.

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: