Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»

 
130 
ҦҒЫМ 
–
  БАЛАҢ  ҦҒЫМ
.
 
Е
Ң  БАСТЫСЫ 
–
  МЕМЛЕКЕТТЕР  МЕН  ХАЛЫҚТАР  АРАСЫНДА 
СЕНІМ  БОЛУЫ
,
  ЕҢ  БАСТЫСЫ 
–
  ЯДРОЛЫҚ  ҚАРУ  ТҤПТІҢ  ТҤБІНДЕ  БҤКІЛ  ПЛАНЕТАНЫ 
ЖОЙЫП  ТЫНАТЫНЫН  ТҤСІНУ
”/3.52
Б
/
   
П
РЕЗИДЕНТ 
Қ
АЗАҚСТАННЫҢ  ЯДРОЛЫҚ 
ҚАРУДАН БАС ТАРТУЫ ҚАНДАЙЛЫҚ ҚИЫН ШЕШІМ БОЛҒАНЫН
,
 БҦЛ ҤШІН ЕЛДІҢ ҾЗІНІҢ 
ІШІНДЕ  ДЕ  САН  РЕТ  СЫНҒА  АЛЫНҒАНЫН
,
  МҦНДАЙЛЫҚ  ҚУАТТЫ  ҚАЛҚАНДЫ  ҚОЛДАН 
БЕРІП  ҚОЮ  ЕЛДІҢ  ҚАУІПСІЗДІГІН  ОЙЛАМАУ  ДЕГЕН  СЫҢАЙДА  АУЫР  АЙЫПТАР  ДА 
ТАҒЫЛҒАНЫН 
АШЫҚ 
АЙТҚАН 
БОЛАТЫН
.
 
Ж
ОҒАРЫДА 
АТАЛҒАН 
ЕҢБЕГІНДЕ 
Н
ҦРСҦЛТАН 
Н
АЗАРБАЕВ 
Қ
АЗАҚСТАН КЕЗІНДЕ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУДАН ОНЫ ҦСТАП ТҦРУҒА 
ШАМАСЫ  ЖЕТПЕЙТІНДІКТЕН
,
  ОНЫ  ҚОЛДАНА  АЛМАЙТЫНДЫҚТАН
,
  ҾЗ  АРСЕНАЛЫН 
ТОЛЫҚТЫРУҒА МҤМКІНДІГІ ЖОҚТЫҚТАН БАС ТАРТЫПТЫ
-
МЫС ДЕГЕН ЖЕЛ СҾЗДЕРДІҢ 
ЖҾНСІЗДІГІН
,
 
МҦНЫҢ 
ҾЗІ 
ЕЛ 
ХАЛҚЫНЫҢ 
ЕРІК
-
ЖІГЕРІН 
ТАНЫТАТЫН
,
 
ЕЛ 
БАСШЫЛЫҒЫНЫҢ  МЕМЛЕКЕТТІҢ  ҚАУІПСІЗДІГІН  АЛЫСТАН  ОЙЛАП  БАРЫП  ЖАСАҒАН 
ҚАДАМЫ  ЕКЕНІН  ҚОЛМЕН  ҚОЙҒАНДАЙ  ДҼЛЕЛДЕП  ШЫҚҚАН  ЕДІ
.
 
Е
НДІ  АРАДА  ТАЛАЙ 
ЖЫЛ  ҾТКЕН  ТҦСТА  СОЛ  КЕЗДЕГІ  ШЕШІМ  ЖАЛҒЫЗ  ҒАНА  ДҦРЫС  ШЕШІМ  БОЛҒАНЫН
,
 
МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ ҚҦРЫЛМАЙ ЖАТЫП ҼЛЕМ САХНАСЫНА ЯДРОЛЫҚ ҚАРУМЕН ШЫҒА 
КЕЛГЕН  ЕЛДІ  ТАЛАЙЛАР  ІШТЕН  ІРІТІП
,
  СЫРТТАН  СЕТІНЕТУГЕ  ТЫРЫСАРЫН
,
  МҦНЫҢ 
АЯҒЫ ТҼЙ
-
ТҼЙ БАСҚАН ТҼУЕЛСІЗДІККЕ ТҾНЕР АНЫҚ ҚАТЕР ЕКЕНІН БҼРІМІЗ ДЕ КҾРІП
-
БІЛІП ОТЫРМЫЗ
. 
«Біз  ҿзіміздің  ядролық  ҥрейімізден  арылдық  жҽне  біздің  тараптан  қауіптенгендердің 
бҽрін  ондай  ҥрейден  арылттық.  Біз  ҿз  жерімізде,  ҿз  жҥрегімізде  жҽне  ойымызда  реализмге 
орын  дайындап,  елестен  арылдық.  Біз  еліміздің  жаңа  ядролық  қарусыз  тарихын  жасадық 
ҽлемдік қатерден қалай биік тҧрудың жаңа хикаяттық дҽстҥрін бастап бердік» /3.39б/ 
«Сындарлы он жыл» еңбегі 2002 жылы жарық кҿрді. Негізі  бес бҿлімнен тҧрады.
 
Мемлекет 
басшысы  бҧл  жҧмысында  қазіргі  жаһандануға  еніп  бара  жатқан  дҥниенің  тіршілік  ҥшін 
маңызды  мҽселелерін  оз  кҿзқарасы  тҧрғысынан  қарастырып,  оның  жаңа  ғасырда 
Қазақстанның  дамуындағы  бейнеленуін  кҿрсетеді.  Кітап  фактілік  материалдарға  аса  бай, 
соның  негізінде  автор  адамзат  қауіпсіздігіне  тҿнетін  қауіптерге  ашық  тҥрде  баға  беріп, 
қазіргі таңдағы мҽселелердің шешілу жолдарын ҧсынады. 
           Кітаптың  бірінші  бҿлімі  «Қорқыныш  империясы  жҽне  террор  риторикасы»  деп 
аталып,  мҧнда  қазіргі  замандағы  ерекше  зор  қауіптер  -  бҥкіл  ҿркениет  ҽлеміне  соғыс 
жариялаған  халықаралық  терроризм  жайлы  баяндайды.  Кітап  осы  бір  ҿткір  мҽселе  ең 
алдымен  белгілі  бір  кҥштер  арқылы  ҿзінің  нақты  саяси  мақсаттарына  қол  жеткізу  ретінде 
қаралады. Соның негізінде автор ҽскери ҽсер ету рычагтарынан басқа терроризммен кҥресте 
оған  тҥрлі  елдер  арасындағы  экономикалық  дамудың  теңсіздігін  жеңу  жҿніндегі  белсенді 
қызметті, сондай-ақ қазіргі кедейшілік мҽселелерін шешуді, этностар аралық жҽне конфессия 
аралық диалогтарды шешуді қажет деп есептейді. 
          Екінші бҿлімнің атауы «Дінде экстремизм жоқ» деп аталып, мҧнда кейбір адамдардың 
санасында  орнығып  қалған  «Ислам  жҽне  терроризм»  ҧғымдарына  тҥсінік  береді.  Кітаптың 
бҧл бҿлімінде айтылған ойлар қазіргі ҽлем халықтарының ҧлттық ҧстанымдарын жоюға алып 
келетін жаһандану салдарлары сияқты мҽселелерді қамтиды. Мҧның ҿзі тіптен де тҥсінікті, 
ҿйткені  кейбір  жеке  елдер  ҥшін  дін  ҿзінің  этникалық  жҽне  мҽдени  ерекшеліктерін  сақтап 
қалу факторы болып қалуда. 
Автор  конфессионалдық  қауіпсіздікті  біржақты  тҥсінбейді,  бір  жағынан  алғанда,  ол  - 
халықтар мен ҧлттардың рухани кҥш-қуатын қолдау мен мемлекеттік кепілдік беру жҥйесі. 
Басқа жағынан алғанда, қоғамдағы дінаралық келісім мен дін бостандығына тҿнген қауіпке 
қарсы ҽрекет ретінде ҧғынылады. 
             Тағы  бір  айта  кетерлігі  Елбасы  ҿзінің  осы  «Сындарлы  он  жыл»  деп  аталатын  кіта-
бында ,  діндегі біздің жолымыз Яссауи жолы екенін қадап тҧрып айтты. «Сырттан келіп дін 
ҥйретемін  деушілерге  отпен  ойнамаңдар  деп  ескерткім  келеді»  деп  ҿзінің  пікірін  ашық 
айтқан  болатын.  Қазіргі  кезде  қоғамда  болып  жатқан  келеңсіз  жайтттардын  нҽтижесінде 
біздің  ата  бабаларымыз  ҧстанған  діни  нанымдарға  ,салт-дҽстҥрімізге  қарсы  шығып  жақтан 
ой-пікірлердін  барын  білемыз      Осы  орайда  еңбекте      президентіміз  «Қазақстан  аумағында 

 
131 
ислам  ханафиттік    деп  аталатын    діни-қҧқықтық    мектеп  сопылықты  насихаттайтын  
идеологиянын  негізде  қалыптасты  .  Ислам  дінін  қабылдаған  қазақтар    Қҧран  ежежелерінің 
негізінде    де  ,исламға  дейінгі    дҽстҥрлі  ырым  жораға  да  табиғи    тҥрде  жҽне  бір  мезгілде  
мінҽжат ете алатын болған. Осылайша қазақтар жаңа исламды қабылдап . ҿз ата бабалары- 
тҥркінің  кҿшпелі тайпаларының   рухани мҧрасынанда кҿз жайған жоқ»/3.103/ 
 2001  жылы  Қазақстан  Республикасының  он  жылдығында  арналған  салтанатты  
сҿзінде    Елбасымыз    «Жҥз  жылға  татитын    он  жыл»  тақырыбында  баяндама  жасаған 
болатын.Осы  баяндамада  Елбасы  «біз  тҽуелсіздікке  қол  жеткіздік.Біз  бірлесіп  жаңа  ел 
орнаттық.Біз  кҿп  ҧлты  елміз.»/4.10  б/  деп  бағаласа,  келесі  бір  сҿзінде  Қазақстан  алдағы 
жылдары  мына    мҽселерды  шешуде  кҿптеген  мақсат  қоятынын    жҽне  «Біз  болашақта 
Қазақстан  экономикасын    жақсартудың    екі    нҧсқасы  бар:  Біріншісі:  ол  экономикада 
қалыптасқан  ҥрдістерді  қалпында  қалдыру,  Екіншісі,  ең  соңғы  осы  заманғы  ҽрі  ҧтымды 
технологиялардың  негізінде    ҿзінің    ғылыми-техникалық    ҽлеуетін    жедел  қалпына  келтіру 
мен  дамыту»/4.29б/Осы  баяндамасында  президентіміз  қазіргі  жастарымыздың  білім  алуына 
мемлекет тарапынан жақсы кҿмектер болатынын айқындап берді. 
Қазақстан Республикасының Президенті Нҧрсҧлтан Назарбаевтың  келесі  еңбегі 2007 
жылы жарық кҿрген «Қазақстан жолы»  деп аталады. 
Бҧл қҧнды кітап  қазіргі Қазақстан мемлекетінің негізін қалаған адамның жҥрекжарды 
толғанысы,  еліміздің  жаңа  тарихының  тҥпнҧсқасы,  қайнар  кҿзі,  Қазақстан  мемлекеттігі 
орнауы  мен  дамуының  тағылымды  шежірТҽуелсіздік  алған  жылдары.    Кҿптеген  батыс 
елдеры  мемлекетіміздің  толыққанды  тҽуелсіз  жҽне  егемен  ел  боларына  сенген  жок  еді. 
Қазақстан танда мекендеген ҽр тҥрлі этностардың  басын біріктіріп тҽуелсіз болуы қиындеп 
бағалады.Бірақта  мемлекет  басшысының  сындарлы  саясаты  жҽне  орасан  зор  еңбегі  мҧндай 
болжамды  толық  жоққа  шығарды  емеспе.  Бҥгінгі  Қазақстан  зор  табыстар  мен  ҥлкен 
жетістіктер тарихы. Бҧл айрықша кітап та еліміз тҽуелсіздігіне он бес жыл толғанда жарық  
кҿрген болатын. Оны оқи отырып, біздің кҿз алдымызға Қазақстан мемлекетінің қалыптасу 
кезеңдері  келеді.  Тҽуелсіз  мемлекет  орнатудың  аса  қиын  шақтарына  тағы  бір  ораламыз. 
Ҽсіресе,  Елбасы  ҽрбір  азаматтың  тағдырына  тікелей  ҽсер  еткен  бетбҧрысты,  кҥрделі 
шешімдер  қабылдаған  сын  сағаттарға  куҽ  боламыз.  Осы  еңбекте  кҿп  кешікпей,  дейді 
Президент,  «Астанада  халықаралық  Айта  кетерлігі    осы  еңбекте  Астана  қазақстандық 
реформалардың нышаны жҽне табысты қорытындысы болуға тиіс. Ҿз кітабында Президент 
бҧл қадам оның ҿміріндегі ең кҥрделі шешімдердің бірі болғанын жазады.  Инфрақҧрылымы 
артта  қалған,  ҥйлері  ескі,  шағын  қалаға  астананы  ауыстыруға  қоғам  тарапынан  да  ҥлкен 
тҥсінбеушілік  байқалды.  Ал  қазір  баршамыз  Арқа  тҿсінде  бой  кҿтерген  таңғажайып  ҽсем 
қаланың  куҽсі  болдық.  Кітап  авторы  іс  жҥзінде  жаңа  экономиканы,  жаңа  заңдарды,  жаңа 
дипломатияны қҧруға тура келгенін жазады. Солай болса-дағы, бҧл кітап ҿткен қиындықтар 
туралы  емес,  ол  алға  қарай  қадам  басу  туралы,  кҥрделі  тарихи  мҧраны  игеру  туралы  сыр 
шертеді.  «Менің  кітабым  ҿткен  жылдардың  оқиғаларын  баяндай  отырып,  ҿткенге  емес, 
болашаққа бағытталған,  дейді автор басылым алғысҿзінде»/5. 4б/.    Келесі еңбегі «Еуразия 
жҥрегінде  »  деп  аталады  .  Бҧл  еңбек    2007  жылы    Алматы  қаласында  жарық  кҿрген  
Н.Назарбаевтың оқырман назарына ҧсынған жаңа туындысы басынан аяғына дейін қазақтың 
жаңа Елордасы туралы. Қазақ жҽне орыс тілдерінде жарық кҿрген  кітап 192 беттен, ―Астана 
аңсары‖, ―Қала шежіресі‖ жҽне ―Елорда эстетикасы‖ деген ҥш тараудан тҧрады.  Бҧл еңбек 
Президенттің   соңғы  10-12  жыл  ішінде  қағазға  тҥсірген  жазбалары  мен  жекелеген 
кҥнделіктерінің  жемісі.  Нҧрсҧлтан  Назарбаевтың:  ―Біз  ҿзіміздің  келешекке  сермеген 
қҧлашымыздың  белгісіндей  етіп,  Еуразияның  дҽл  кіндігінде  ҿзіміздің  жаңа  Астанамызды 
орнаттық,  оны  біздің  меймандарымыз  даланың  інжу-маржаны  деп  атайды‖/6.18б/   Иҽ, 
Елбасы  ел  астанасын  ауыстырудың  бастамашысы,  жаңа  елордамыздың  басты  сҽулетшісі 
болып  қана  қоймай,  осы  кітабы  арқылы  бҥгінде  бҥкіл  еліміздің  мақтанышына  айналған, 
бҥкіл еліміздің тыныс-тіршілігін мҥлде жаңа арнаға бҧрып, қоғамымыздың дамуына ҿзгеше 
серпін ҽкелген Астанамыз жайлы жазыла бастаған, амандық  болса, бҧдан  былай жазыла да 
беретін ҽдебиеттер авторлары тізімінің кҿшін бастады деп айтуға да болатындай.  

 
132 
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
 
1.
 
«Ғасырлар тоғысында» (А., 1996), 
1.
 
«Тарих толқынында» (А., 1997), 
2.
 
«Сындарлы он жыл» ( А.2001 ж) 
3.
 
«Жҥз жылға татитын он жыл» (А.2001 ж) 
4.
 
«Қазақстан жолы» (2007 ж) 
5.
 
«Еуразия жҥрегінде» (2005 ж)  
   
 
УДК 8 – 1 С 14 
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ФОРМАЛЫҚ ІЗДЕНІСТЕР 
 
Сағынаева Г. Ә., gulzirasagnaeva@mail.ru 
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы 
Ғылыми жетекші - С.Б.Ержанова  
 
Поэтикалық шығармалардың мазмҧны оның қҧрылымымен тікелей байланысты екені 
белгілі.  Алайда  қазақ  поэзиясы  тақырыптық-идеялық,  кҿркемдік  тҧрғыдан  аса  мҧқият 
зерттелгенімен, қҧрылымдық жағынан жеткіліксіз сараланғаны жасырын емес.   
 
Ҿлең қҧрылысы дамымай, ҿзгермей, бір орында қатып қалатын сала емес. Жаратылыс 
пен  қоғам  сияқты  поэзия  да  даму  жолынан  ҿтетіндіктен,  оның  мазмҧны  мен  тҥрі  де  дҽуір 
тынысына  сай  тҥрленеді.  Ҿлеңтанудың  негізін  қалаушы  академик  З.Ахметов  ҿлең 
қҧрылысының теориялық тҧжырымдарының ҿз еңбектерімен бітпейтіндігін, қазақ поэзиясы 
қаншалықты  жасаса,  соншалық  жалғасатынын  кезінде  аңғартып  кеткен-ді.  Ҿлеңтану  да  
поэзиямен бірге даму, тҥрлену жолынан ҿтеді. 
 
Ҿлең  теориясы  –  ҽдебиет  теориясының  негізгі  зерттеу  нысандарының  бірі.  Қазіргі 
уақытта ҿлеңнің қҧрылымдық жҥйесіндегі жемісті ізденістер ақындардың шеберлігі ретінде 
танылып,  ҿлең қҧрылысы поэзиялық  шығарманың ішкі  болмысын ашуда ҥлкен маңызға ие 
болып  келеді.  Қазіргі  ҿлеңдердің  ырғақтық  жҥйесін  зерттеуде  бірқатар  кандидаттық 
диссертациялар  жазылып,  докторлық  жҧмыстардың  жекелеген  тарауларында  да  талданды. 
Қазір поэзияның жекелеген даму кезеңдерін арқау етіп, талдау жасайтын ғылыми жҧмыстар 
баршылық. Олардың жетістіктері – ғылыми жҧмысқа негіз болған белгілі бір кезең ақындар 
ҿлеңдерінің  қҧрылымдық  жҥйесіндегі  жаңалықтар  мен  даму  ҥрдістерін  дҿп  басып,  тани 
алғандығында. Ал олардың жҧмыстарында кейбір сауал тудырған тҧжырымдар жалпы қазақ 
поэзиясының шешімін кҥткен  мҽселелері болып табылады. 
 
Қазіргі  ҿлеңтану  жаңа  мҽдени-ҽдеби  ҥрдістердің  ықпалымен  еніп  жатқан  жаңа 
ырғақтық  жҥйелерді  жатырқамай,  оларды  қазақ  ҽдебиеті  теориясына  енгізуі  поэзияны 
ҿсірмесе,  кемітпейді.  Қазіргі  поэзияда  ақ  ҿлеңдер,  прозалық  ҿлеңдер,  верлибрлер  сияқты 
дҽстҥрден  тыс  ырғақтық  жҥйелер  талантты  ақындардың  шығармашылығынан  бой  кҿрсетіп 
жатады.  «Осы  жаңалықты  бірді-екілі  ҿлеңдерде  ғана  кҿрінгендіктен  елеп-ескермей  кетпей, 
қайта ақын ізденісінің бір сипаты ретінде бағалап, сол соны ырғақтық жҥйелердің теориялық 
тҧжырымдамасы  жасалғаны  орынды»  [1,  22].  Яғни,  ҿлеңнің  тың  тҥрлерінде  бір  жағынан, 
дҽстҥрлі ҿлшемдерден қол ҥзбей, екінші жағынан, жаңалықты жатырқамағанда ғана ҽлемдік 
мҽдениеттің кҿшіне ілесуге болады. 
 
Қазақ ҿлеңінің қҧрылымдық жҥйесі бҥгінде қарқынды тҥрде дамып келе жатқаны дау 
туғызбайды. Мҽселен, қазіргі ҿлеңнің бунағындағы буын сандары тҿрт буынмен  шектелмей, 
енді  алты,  жеті,  тіпті  сегіз  буынды    бунақтардың  пайда  болуы,  қазіргі  ҿлеңдердің 
интонациялық  ерекшеліктерінен  туындайтын  тармақаралық  жіктен  басқа  ҿлеңнің 
эмоционалдық-экспрессивтік  мазмҧны  талап  ететін  жіктердің  кҿрінуі,  ҿлеңдегі  тыныс 
белгілер жҥйесінің эмоционалдық, интонациялық маңызының артуы, жаңа ҧйқас тҥрлерінің 

 
133 
пайда  болуы,  буындар  ассиметриясы  сияқты  қҧбылыстардың  кең  ҿріс  алуы,  дҽстҥрден  тыс 
ырғақтық  жҥйе  тҥрлерінің  кҿбеюі  сияқты  мҽселелер  қазіргі    ҿлеңдердің  даму  деңгейін 
кҿрсетеді.  
Қазіргі  қазақ  ҿлеңіндегі  кейбір  тосын,  жаңа  ырғақтық-интонациялық  сипаттардың 
орын  алуын  бҥгінгі  поэзиядағы  мазмҧндық-идеялық,  тақырыптық  ерекшеліктердің 
ықпалымен  тҥсіндіруге  болады.  Қазіргі  қазақ  лирикасында  интимдік  сырлардың  бірінші 
кезекке  шығуын,  сонымен  қатар  субьективті  кҿңіл-кҥй  мен  ой-сезімнің  поэзия  тілінде 
тереңдікке, нҽзіктікке жетіп, жалпылық, обьективті мҽнге ие болуын қазақ ҿлеңіндегі бҥгінгі 
тҥбегейлі мазмҧндық-сапалық жаңару тенденциясына жатқызуға болады. 
 
Қазіргі  поэзияда  талантты  ақындардың  шығармашылығынан  дҽстҥрлі  формадан  тыс 
тҥрлік ізденістер де ҧшырасады. Қазіргі поэзияда формалық жағынан дҽстҥрлі ҿлшемдерден 
тыс болып келетін ақ ҿлең, верлибрлер, прозалық ҿлеңдер мен графикалық суреттер дамуда. 
Мҧндай формалар ақын ізденісінің бірі, яғни мазмҧнды берудің бір жолы ретінде талантты 
ақындардың  шығармаларында  кҿрнекті  орын  алмаса  да,  тҽжірибелік  деңгейде  кҿрініп 
жатады. 
 
Олардың  ішінде  кҿнесі,  ҽрі  кең  жайылғаны  –  ақ  ҿлеңдер.  Ақын  Ҧ.Есдҽулеттің 
«Жҥректегі жарылыстар» атты ҿлеңдер жинағындағы  «Ақ ҿлеңдер» топтамасымен берілген 
ҿлеңдердің барлығы ақ ҿлеңдердің сипатын толық танытады. Мҽселен, «Цирктегі ой» ҿлеңін 
алайық: 
 
 
Алабажақ аренада жылпос қолды жонглер 
 
 
Шар тастарды қақпақылдап ойнайды. 
 
 
Бір шар кенет тҥсіп кетті қолынан... 
 
 
Кҥлдік біздер, 
 
 
Кҥлу ҥшін келдік қой [2, 254]. 
Осы шумақта ҿзара ҧйқасқан бірде-бір тармақ жоқ. Ақ ҿлеңде ақынның ҿзіндік дҥние 
танымы мен ҽлемді сезіну тҥйсігі, оны жеткізудегі поэтикалық образдардың кҿркемдігі мен 
кҥрделілігі,  ҿзіне  ғана  тҽн  даралығы  ҿлеңді  ҿлең  ететін  шарттардың  ең  бастысы.  Мысалы 
ақынның «Ажырасу» ҿлеңіне назар салайық: 
  
Кҿшеде Кҥн кетіп барады... 
 
Кҿк такси кҿлденең тоқтады. 
 
Жас ҽйел, 
 
жас сҽби, 
 
Тамшы жас... 
 
Тамшы – кебуге айналған, 
 
ең соңғы тамшысы ол 
 
тартылған дарияның, 
 
Ең соңғы нҥктесі ол 
 
ең соңғы сҿйлемнің. 
 
Жалаң бас жас жігіт 
 
жан-дҽрмен жҥгіріп келеді. 
 
Жҥйткіген жҧлдызға 
 
жҥгіріп кім жеткен? 
 
 
кҿшеде Кҥн кетіп барады [2, 256]. 
Талантты  ақынның  қайсысы  болмасын  поэзияның  кҥрделі  тҥрі  ақ  ҿлеңде  ҿз 
мҥмкіндігін байқамай қоймасы анық. Ойды ҿлшемсіз ҿрнектеу қиындығының ҥстіне сол ойға 
қанат бітіріп, сезімнің шырқау шыңына шығара білу ақ ҿлеңнің асқар асуы екендігінде дау 
жоқ.  «Ҽрине,  жаппай  ҥрдіске  айналдыруға  ақ  ҿлеңнің  қиын  табиғатының  ҿзі  де  кҿне 
қоймас... Біздіңше, ақ ҿлең оны оңай олжа кҿргендердің емес, шындап келгенде ҿзіне шын 
сенгендердің ҿрнегі болатын секілді» [3, 112].    
 
Ақ ҿлеңдер поэзияның, оның кҿркемдік-бейнелілік, ырғақтық-интонациялық жҥйесінің 
дамуының  кҿрсеткіші.  Олар  формалық  жағынан  ҿзгеше,  ҿлеңге  тҽн  ҿлшемдерден  азат,  
мазмҧны прозалық шығармалар.           

 
134 
 
 Поэзиядағы дҽстҥрлі  ырғақтан тыс жҥйенің бірі  – прозалық ҿлеңдер ҽлем ҽдебиетінде 
кең  жайылған  қҧбылыс.  Кей  ақындар  еркін  ырғақтар  аясынан  асып,  прозалық  шекке  дейін 
жетуде. Бҧл шебер ақындардың ізденісінің нҽтижесі. Ақындардың қара сҿзбен ой термелеуі 
ҧлы Абайдан белгілі ҥрдіс. Прозалық ҿлеңдер қазақ поэзиясында Мағжан Жҧмабаевтан кейін 
алпыс жылдан соң кҿрініп отыр. Оның «Балапан қанат қақты», «Домбыра» атты екі прозалық 
ҿлеңі  белгілі.  Кҿп  қазақ  ақындары  поэзияны  дҽстҥрлі  буын  санына  негізделген  ырғақтық 
жҥйеден еш бҿліп қарай алмайтындықтан бҧл ҿлеңдер аз ғана ақындардан табылады.  
 
 
Прозалық  ҿлең  –  формасы  прозалық  болғанмен,  жаны  поэзиялық  болуы  шартты 
шығарма. Осы ҧстанымның ҥдесінен шығатын шығармалар Е.Раушановтың «Сатқын», «Тас 
балбал», «Ымырт» шығармалары. «Жаңа ҿлеңдерде, ҽсіресе, ең бастысы прозалық ҿлеңдерде 
бірінші мҽнге поэтикалық бейне ие болады» [4, 116], – деген зерттеуші прозалық ҿлеңдердің 
ҿлшемдер орнын поэтикалық бейнелілік арқылы толтыратын негізгі белгісін анықтайды.  
 
Еурапалық  ҽдебиет  ҥшін  қара  сҿзбен  жазылған  ҿлең  жанры  ҥйреншікті  машыққа 
айналған  қҧбылыс.  Мҧнда  мазмҧндық  артықшылыққа  ерекше  мҽн  беріледі,  сондай-ақ 
бірінші  кезекте  автордың  лирикалық  кҿңіл-кҥйі  тҧрады.  «Қара  сҿзбен  жазылған  ҿлең  - 
прозалық  пішіндегі  лирикалық  туынды.  Оған  тҽн  белгілер:  кҿлемнің  қысқалағы,  жоғары 
эмоция, сюжетсіз қҧрылым, субьективті ҽсер мен кҥйзелістің білдірілуі; бірақ ырғақ, ҿлшем, 
ҧйқас  жоқ.  Сондықтан  қара  сҿзбен  жазылған  ҿлеңді  поэзия  мен  проза  аралығындағы 
метрикалық белгілері бар ырғақты (ритмдік) прозамен жҽне еркін (ақ) ҿлеңмен шатастыруға 
болмайды. Қара сҿзбен жазылған ҿлең тҥрі еуропалық  поэзияда романтизм дҽуірінде проза 
тҥріндегі  діни  лирикада  библиялық  дҽстҥрді  тірек  ете  отырып  дамыды,  ал  француз 
поэзиясында басқа тілдегі ҿлеңдерді аударудағы тҽсіл болды. Қара сҿзбен жазылған ҿлеңнің 
алғашқы  ҥлгісі  деп  А.Бертранның  «Гаспар  из  тьмы»  (1842  ж.  шыққан)  кітабын  санайды. 
«Қара  сҿзбен  жазылған  ҿлең»  термині  Ш.Бодлердің  «Цветы  зла»  кітабында  қолданылады. 
Орыс ҽдебиетіне И.С.Тургеневтің 1878-82 жылдары жазылған туындыларымен енді» [5, 425], 
- делінген «Ҽдеби энциклопедиялық сҿздікте». Жанр ретінде кең тҥрде дамымағанымен, бҧл 
салада  да  ҿзіндік  ізденістер  болды.  Ҽлемдік  ҽдебиетте  қара  сҿзбен  жазылған  ҿлеңге  деген 
қызығушылық толастаған емес. Лирика жанрының ішкі тҥрлерінің ҿзін қара сҿзбен пішіндеу 
де ізденістің бір жҥйесін қҧрады.  
 
Е.Раушанов «Ымырт» ҿлеңінде уақыттың осы мезгілін тақырып етіп алған. Ақын кҿне 
тҥркі  ҽріптерін  ҿзінің  поэтикалық  ҽлемінде  тірілтіп,  жан  бітіре  бейнелеу  арқылы  терең 
ойларға  меңзейді.  Ымырт  мезгілін  алудың  ҿзі  туындының  поэтикалық  бояуын  қалыңдата 
тҥскен. Кҿне тҥркі ҽріптеріне қанат бітіріп, оларды саналы ҽрекетке кҿшіру – ақынның тосын 
да жаңа бейнелеуі. Ақын кҿне тҥркі ҽріптерін мҽңгілік рух бейнесіне енгізген.  
 
 «Ымырт.  Ҧзамай  қаламызға  қараңғылық  орнайды.  Қараңғы  тҥнде  кҿне  тҥркі 
жазулары  қара  тастан  қанатттарын  дыбыссыз  қағып  ҧшып  шығады  да,  қаламызды  шарлап 
кетеді. Олар алаңдар мен проспектілерді, Ҥкімет ҥйін (ескісін де, жаңасын да), сыраханалар 
мен  перзентханаларды  кҿреді,  адамдардың  ҽңгімелерін  тыңдайды»  [6,  276].  Лирикалық 
кейіпкер  туынды  мазмҧнынан  белсенді  тҥрде  болмаса  да  бой  кҿрсетіп  отырады.  Туынды 
соңындағы:  «...шаһардың  шетіндегі  менің  пҽтерімнің  терезесінің  алдында  қонып,  ашық 
жатқан  дҽптеріме  ҥңіледі.  Қандай  ҽсер  алды  екен?  Білмеймін.  Білетінім  –  олар  ҧзамай 
орындарына  барып,  қара  тасқа  айналып  қатып  қалады.  Мҽңгіге!»  [6,  276],  -  делінген 
жолдардан  лирикалық  қаһарманның  рухани  дҥниесі  кҿрінеді.  Жалаң  сҿздерден  гҿрі  терең 
мҽнді,  санаға  ҽсер  ететін  тҧспалды  бейнелеулермен  беру  –  лириканың  басты  ерекшелігі 
болса,  осы  сипат  аталмыш  қара  сҿзбен  жазылған  ҿлеңде  де  ҿзінің  кҿркемдік  қызметін 
орындап  шыққан.  Кҿне  тҥркі  ҽріптері  –  кҿркемдік  деталь  болып  табылады.  Осы  детальды 
ҿлең  мазмҧнындағы  суреттеу  барысында  бейнеге  айналдыру  ҥлкен  идеялық  мақсаттан 
туындаған.  Қараңғы  тҥнде  қанат  қағып,  қаланы  аралаған  ҽріптерді  бейнелеуде  субьективті 
ҽсер  ерекше  кҿрінеді,  бҧның  ҿзі  –  лирикаға  тҽн  нҽрсе.  «Сырттай  қарағанда  ымырттағы  бір 
оқиғаны ҽңгімелеген пішінде жазылған бҧл ҿлеңнің санадағы тҥйсінулер мен ойлар ағынын 
бейнеге  айналдырған  лирика-психологиялық  желісі  «синкретті  жанрдың»  поэтикалық 
мҥмкіндігінің тамаша бір мысалы» [7, 199]. 

 
135 
«Ымырт»  ҿлеңінің  негізгі  ҿзегіне  алынған  желі  келесі  «Тас  балбал»  мҽтінінде  де 
жалғасын  тапқан.  «Біздің  ауылдың  шығысында  тас  балбал  тҧр.  Оның  басынан  қаншама 
бҧлттар,  ғасырлар  кҿшті.  Ҥлкендер  «балбал  –  қара  діннің  мҧрасы,  мҧсылманға  жат  нҽрсе» 
деп  бізді  жолатпайды,  ҿздері  де  бармайды.  Қасы-кҿзі  қиылған  бҧл  жігіт  кім  болды  екен, 
мҥмкін бабамыз шығар... 
...Біздің  ҽкелеріміз  одан  сырт  айналып  кеткен,  біз  де  жат  кҿзбен  қараймыз,  оны 
сатпаған Кҥн ғана. Ол біздерге қарап, сҽл таң қалған пішінде тҧрады да қояды» [6, 277].  
Белгілі  бір  уақыт,  кезең  теріс  қарап,  қабылдамағанымен,  тарих  жоғалмайды,  оның 
санадағы  ізі  ҿшпейді.  Рухпен  бірге  жаңғырып,  жасайды.  Тас  балбал  мен  Кҥнді  кейіпкерге 
айналдырған ҿлеңінде ақын ҧлттық негізден, рухани бастаулардан қол ҥзбеу ойын бейнелей 
жеткізіп, ҿткенге жасалар қиянаттың тҥп себептерін іздейді. Халықтың кҿне сеніміндегі тас 
балбал  –  ата-баба  рухы,  кие  тҧтар  қасиетті  нысан.  Ақынның  поэтикалық  танымындағы  тас 
балбал – ҿткен тарихтың келбеті. 
Алдыңғы  екі  мҽтінге  қарағанда  «Сатқын»  ҿлеңінің  психологиялық  иірімі  тереңдеу. 
Қазіргі  модернистік  ҽдебиетке  тҽн  кейіпкердің  атын  атамау  арқылы  оған  жалпылық  сипат 
дарытылып, типтік қалыпта кҿрсетілген. Сана ағымы арқылы бейнеленген ішкі ҽлем қалпы 
реалистік  баяндаудан  гҿрі  субъектінің  қабылдауы  бағытында  ашылған.  Модерндік, 
постмодерндік ағым белгілеріне жақын келетін бҧл ҿлең мазмҧнында Табиғат – Адам қарым-
қатынасы  Дария  мен  Ол  арасында  кҿрсетіледі.  Лирикалық  сазбен  басталған  жолдардан 
табиғатқа (рухани бастауға) деген нҽзік сағыныш лебі бар. Дария мен жаутаң-жаутаң қараған 
ағын-ҽлем    арқылы  тазалық  пен  бейкҥнҽлілік  аңғартылады.  Бірақ  осы  нҽзіктікті  кҿміп, 
жарқабақты  жаңғыртқан  пенделік  басым  тҥскен.  Жаутаңдаған  ағын-ҽлем  –  ішкі  рухани 
ҽлемнің  табиғат  аясына  кҿшіп,  ауыстырыла  бейнеленген  қалпы.  Кҽдімгі  пенделік  тірлікте 
жиі  ҧмытылып,  ойдан  шығарылып  қала  беретін  жҥрек  тҥкпіріндегі  сезім,  жан  тереңінде 
тҧнып қалған адами бастаулар қашан да жапа шегіп, зҽбір кҿруші. Ол жҽне оның қасындағы 
қонақтар  –  пенделік  тірліктің  ырқына  кҿніп,  сҽттік  қызықты  місе  тҧтушылар.  Бірақ,  оның 
жан тҥкпіріндегі сезім дария мен ағын-ҽлем арқылы кҿрінген. 
«Кҿптеген туындыларда кейіпкер есімдерінің белгісіз болып келуі адам қҧндылығына 
кҥмҽнмен қарау, алайда, бҽрін бағалауға тырысу, ҿмірлік қайталаулардан шаршап, бҧрыннан 
мҽлім нҽрсе, қҧбылыстардан жаңа сипат іздестіру талабынан, жеке тҧлғадан гҿрі бҧқаралық 
тҽртіп параметрінің басымдығын тҥсінуден туса керек» [8, 3],  - деп жазады ҽдебиеттанушы 
Б.Майтанов.  Осы  тҧжырымды  ескерсек,  «Ол»  деп  аталған  орталық  кейіпкердің  бойындағы 
рухани бҧлқынысты бҧғалаушы – айналасындағы қонақтар, яғни пенделік ортасы. Негізінен, 
Ол – жалғыздық халге тап болған, ҿз ортасымен ішкі дҥниесі аса қабыспаған жан. Дегенмен 
бойындағы екінші сезім – пенделік ниет басым. Оның қасіреті де осында. Кейіпкердің екіге 
жарылған ішкі дҥниесін, сол екі тҥрлі сезімнің арпалысын аша тҥседі.  
«Ол  ҽлдеқандай  бір  пҽнҽйі  себеппен  дария  жаққа  қараған.  Осы  сҽт  кҥн  ҧзақ  аулақта 
булыға ҿксіп жҥрген ақ жаулық толқын бері қарай сҥріне-қабына алып ҧшқан еді, қаба сақал 
Қара  тҥн  қарсы  шығып,  омырауынан  кері  итеріп,  шалқасынан  тҥсірді.  Ол  бір  сҽт  сілейіп 
тҧрып қалды да, тез-тез жҥріп, машинасына беттеді» [6, 277].  
Ақынның  тосын  бейнелері  лирикалық  кейіпкердің  ішкі  ҽлемін  қапысыз  жеткізген.  
Дария жаққа кҿз салу – бір сҽтке болса да адами қалыпты еске алуды нҧсқаса, булыға ҿксіп 
жҥрген  ақ  жаулық  толқын  –  ішкі  ҽлемдегі  нҽзік  те  ізгі  сезім.  Ал,  сол  ақ  жаулық  толқынды 
қарсы алдынан шығып, омырауынан кері итеріп, шалқасынан тҥсірген қаба сақал Қара тҥн – 
сҽттік  тірлікке  бой  алдырып,  ҿз  бойындағы  ізгілікті  тҧншықтырушы  пенделік  ниет.  Ақ 
жаулықты  толқын  мен  қаба  сақал  Қара  тҥн  –  ҽрқайсысы  жеке,  бір-біріне  қарама-қайшы 
сипаттағы  екі  бейнеге  айналған  ішкі  рухани  болмыстың  екіге  жарылған  бейнесі.  Екеуі  де 
ақын  қаламына  ғана  тҽн  тым  жаңа  ҽрі  тосын  бейнелер.  Бҧл  суреттеулер  де  ақынның 
шеберлігін айғақтай тҥсетін дҽлелдер. 
Ҿлең:  «Тас  жол.  Тас  қараңғы.  Тас  жҥрек»  деген  жолдармен  аяқталады.  Мҧнда 
қайталана  келіп,  айқындау  қызметін  атқарған  «тас»  сҿзі  арқылы  кҥллі  шығарманың 

 
136 
кҿркемдік-идеялық  мазмҧны  айқындалады.  Қаттылықтың,  суықтықтың,  мейірімсіздіктің 
ишарасына айналған бҧл сҿз лирикалық кейіпкердің болмысын барынша танытқан. 
 
Қорыта  айтқанда,  «Сатқын»  ҿлеңіңдегі  поэзиялық  жҥктің  барлығы  ақ  толқын 
драмасында  жатыр.  Прозалық  ҿлеңдердің  поэзиялық  қуаты,  сезімділігі  прозалық  фон 
аясында  арта  тҥседі.  Яғни,  «Сатқын»  ҿлеңіндегі  кейіпкердің  кҥйбең,  қамсыз,  қызықты 
тіршілігінің  аясында  ақ  толқынның  жанҧшырған  ҧмтылысы,  жарқабаққа  жетпек  ҥшін 
арпалысы,  зарыққан  зарлы  кҥйі  ширыққан  драмалық  сипат  алады.  Поэзиялық  кҿркемдік-
бейнелілік,  мҽтіндік  кҿпқырлылық  жҽне  ой  метафоралығы  шығармада  жетілген  тҥрде 
кҿрінеді. Олардың сезімділігі мен тереңдігін, қҧпиялылығы мен сиқырлылығын арттыратын 
факторлардың  бірі  олардың  берілу  формасы,  яғни  синтаксистік  жҽне  стилистикалық 
ерекшелігі. Мҧндай прозалық мҽтіндерде атаулы сҿйлемдер жиі кездесіп, сҿйлемдер бітпей, 
қысқа  қайырылады  немесе  толымсыз  қҧрылады.  Сондай-ақ  ой  тіке  берілмей,  оның  орнына 
кҿп  нҥкте,  сҧрау  белгісі  сияқты  тыныс  белгілері  жиі  қолданылып,  ой  ағыны  ашық  емес, 
емеурінмен  жеткізіледі.  Поэзия  ырғақтан,  ҧйқастан  айрылғанмен,  образдылығы  мен 
пафосынан айрылмайды.  
Қазақ  поэзиясында  қара  сҿзбен  жазылған  ҿлеңнің  алар  ҿзіндік  орны  бар.  Кҿркемдік 
ізденістің  бір  бағыты  ретінде  бҧндай  ҿлеңдер  поэзия  жанрын  мазмҧндық  ҽрі  пішіндік 
жағынан байытты. 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
 
1.
 
Ҥсенова А. Қазіргі қазақ ҿлеңінің қҧрылысы: дҽстҥр жҽне даму  ҥрдістері: филол. ғылым. 
докт.  ғылыми  дҽрежесін  алу  ҥшін  дайындалған  дисс.  авторефераты.  10.01.02  -  Астана, 
2010. – 55-бет  
2.
 
Есдҽулет  Ҧ.  Екі  томдық  таңдамалы  шығармалар,  І  том:  Алтын  тамыр.  Ел  мен  жер 
жырлары. – Алматы: Жазушы, 2006. – 392 б. 
3.
 
Шапай Т. Шын жҥрек – бір жҥрек. – Алматы: Жазушы, 1999 – 256 б.  
4.
 
Мамонов А. Свободный стих в японской поэзии – Москва: Наука, 1971 –176 с. 
5.
 
Литературный  энциклопедический  словарь.  -  Москва:  Советская  энциклопедия,  1987.  – 
752 с. 
6.
 
Раушанов Е. Бозаңға бітке боз жусан: Ҿлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Раритет, 2006. – 
384 б. 
7.
 
Ҽскербекқызы  Ж.  Кҿркемдік  ҿріс:  Есенғали  Раушанов  поэзиясы  негізінде.  Ғылыми 
зерттеу. – Алматы: Таймас, 2008. – 296 б. 
8.   Майтанов  Б.  Қазіргі  қазақ  поэзиясы  жҽне постмодернизм  /  Қазақ ҽдебиеті.  -    2002.  -    27 
қыркҥйек 
 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: