А. Әшімбаев Әбілхан қастеев шығармашылығы арқылы білімгерлердің

 
 
166 
2. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. Теория, опыт, 
проблемы. – Алматы: Экономика, 1998. – С. 122. 
3.  Стивен  Роузфилд.  Сравнительная  экономика  стран  мира.  Культура,  богатство  и  власть  в  XXI  веке.  –  М.: 
РОССПЭН, 2004. –С.20. 
4.  Асылбеков  М.Х.,  Алтаев  А.Ш.  О  концептуальном  переосмыслении  проблем  истории  индустриального 
развития и рабочего класса Казахстана // Вестник НАН РК. 1993. -№ 4. – С.100. 
5. Таштемханова Р.Н. Немецкая историография проблемы индустриализации в Казахстане //  Вестник КАЗГУ. 
Серия историческая. - 2002. - № 1 (24). - 23 С. 
6. Парамонов В. В. Экономика Казахстана (1990-1998). – А.: Ғылым. – С.18. 
7.  Мадьяр.  К  вопросу  о  развитии  национальной  промышленности  в  колониях»  //  Революционный  Восток.  - 
1933. - № 5. – С.11-13. 
8.  Приоритеты  индустриально-инновационного  развития  Казахстана  и  роль  государственных  институтов 
развития // Экономист. -2003. -№ 11. – С. 4. 
9. Назарбаев Н. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства». – Алматы, 1992. – 
С. 44-46. 
10  Асылбеков  М.Х.,  Алтаев  А.Ш.  О  концептуальном  переосмыслении  проблем  истории  индустриального 
развития и рабочего класса Казахстана // Вестник НАН РК. 1993. -№ 4. – С.75. 
11.  Кенжегузин  М.Б.  Экономика  Казахстана  в  условиях  глобализации:  механизм  модернизации  и 
функционирования. Министерство образования и науки РК. Институт экономики. – Алматы, 2005. – С. 9. 
12.  Гамарник  Г.  Н.  Национальная  модель  управления  экономикой:  методические  подходы  и  направления 
реализации. Дисс. …д.и.н. – Алматы, 2002. – С.17. 
13.  Послание  Президента  Республики  Казахстан  Н.А.  Назарбаеву  народу  Казахстану.  Новое  десятилетие  – 
новый экономический подъем – нове возможности Казахстана.2010.- С. 30-31.  
 
 
 
Ж.Б. Жҥнісова 
 
ЕГЕМЕН ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ МӘДЕНИ МҦРА 
 
ӘОЖ 951 (5Қаз) 
       Ж-89 
 
Ата-бабаларымыздың аманаты - азаттығымызға қол жеткізіп, егеменді ел болғанымызға, міне, 
жиырма жыл уақыт толғалы тұр. Бұл тарих тезінен қарағанда кҿп уақыт та емес. Алайда, осы бір екі 
ондықтың біздер үшін тҽуелсіз Қазақстанның азаматтары үшін, қаншалықты маңызды екені белгілі. 
Егемен, теуелсіз Қазақ елінің соңғы бір жылдарының жарқын жемісі елбасының бастамасымен 
2004-2006  жж.  межелеп  қабылданған  «Мҽдени  мұра»  бағдарламасы  болды.  Мұндай  кең  ауқымды 
мҽдени-рухани шара қазақ топырағында бұрын-соңды болып кҿрген емес. Бұл игілікті бастама шын 
мҽнінде ұлттық идеяға айналды, бүкіл халықтық рухани қозғалысқа ұласты деп айта аламыз. Оның 
басты  мақсаты  халқымыздың  бірегей  ұлттық    мҽдениетін  ҽлемге  ҽйгілеу,  ҿзімізге  таныту  арқылы 
Қазақстандық отаншылдықты тҽрбиелеу. Адамзат тарихының күре тамыры мҽдениет. Мҽдениет адам 
ақыл-ойы  мен  қиял-қарекеті  дүниеге  ҽкелген  рухани  жҽне  материалдық  құндылықтар.  Халық 
мҽдениет  арқылы  танылады.  Аталған  бағдарлама  мемлекеттің  мҽдениетке  деген  стратегиялық 
ұстанымын айқындаумен қатар, қазақстандық  жаңа қауымдастықтың ҿскелең ҽуелеті мен гуманистік 
бағыт-бағдарын толықтайды. 
Бағдарламаны  орындауға  еліміздің  барлық  тұрғындары  қатыстырылып,  ол  «халықтық»  деген 
атауға  да  ҽбдеп  лайық  болғанын  атап ҿтуіміз  керек.  Соның  ішінде  мектеп  оқушылары да,студеттер 
де,  ақсақалдар  да  ҿздерінің  үлестерін  қосты  деуге  де  болады.  Нҽтижесінде  археология,  фольклор, 
тарих,  ҽдебиет,  философия,  экономикада  қыруар  еңбектер  бір  жүйеге  түсірілді.  Қаншама  еңбектер 
жазылды.  Осынау  бағдарлама  аясында,  еліміздің  түпкір-тупкіріне,  алыс-жақын  шет  елдерге 
археологиялық  экспедициялар  ұйымдастырылып,  олардан  мұрағаттар  мен  мұражайлардан  біздің 
елімізіге  қатысты  ҿте  құнды  мыңдаған  құжаттар  мен  тарихи  дүниелер  табылып,  кейбіреулерінің 
кҿшірмелері  алдырылды.  Сҿйтіп,  тҿл  рухани  құндылықтарымызды  жаңаша  парақтап,  осы  заман 
кҿзқарасы тұрғысынан ғылыми сараптан ҿткізіп, жариялауды қолға алдық [1]. 
«Мҽдени мұра» бағдарламасы бойынша осы 3 жылда мынадай кешенді жұмыстар атқарылды: 
1.
 
Бағдарлама негізінде 35 ірі тарихи ескерткіштер жҿнделді; 
 

 
 
167 
2.
 
30 қорғандарда мерзімдік археологияльқ зерттеу-ізденіс жұмыстары жүргізілді; 
3.
 
Қазіргі таңда Республикамызда 35 мыңнан астам тарихи-мҽдени ескерткіштер тіркелді; 
4.
 
Бағдарлама  шеңберінде  218  кітап  басылып  шықты.  Олардың  арасында  тарих,  археология, 
этнография тарихына байланысты сериялар бар; 
5.
 
Бағдарламаны жүзеге асыру үшін  мемлекет бюджетінен 2,7 млрд. теңге бҿлінді [2]. 
Осынау  ұлы  мұра  арқылы  кешегі  ата-бабаларымыздың  ҿткен  ҿмір,  кешкен  ғұмырын,  алған 
асуы  мен  шыққан  биігін  зерделеп,  зерттеп,  тҽлімін  ұрпаққа  ұғындырып,  ҽлемдік  аренаға  шығаруға 
болады. 
Осындай    тарихи  жҽдігерлер  мен  ескерткіштерге  толы  қазақ  елінің  бір  орталығы  Тараз  ҿңірі 
болып саналады. Тараз жеріндегі сҽулет ҿнерінің үздік нұсқаларының жаңа ғұмыры, жаңғыру кезеңі 
осы тҽуелсіздік жылдарымен сабақтасып жатыр. Ал, мемлекеттік «Мҽдени мұра» бағдарламасын сол 
тҽуелсіздік жылдарының дара құжаты, сара бағыты деп бағалауымыз керек. 
Қазақ даласының ұлағатты бабалардың аманат арманын бір бойына сіңіріп, кешегіден бүгінгіге 
жеткен жадігерлердің қайта түлеуі, жаңадан жаңғыруы тҽуелсіз елдің тҽубелі жылдарымен қанаттаса 
дамыған кҿпшілік қауым жақсы білсе керек [3]. 
Егемендіктің  алғашқы  жылдарында-ақ,  халқымыз  нарықтық  қатынастың  ҽліппесін  жаңадан 
еліктей бастаған алмағайып кезеңінің ҿзінде-ақ мемлекетіміз тарихи зерде мен рухани жҽдігерлерге 
бірден назар аударып, оған үлкен мҽн беріп, Қазақстан Республикасының «Тарихи-мҽдени мұраларды 
қорғау  жҽне  пайдалану  жҿніндегі»  Заңын  қабылдаған  болатын.  Бұл  1992  жыл  еді.  Жер-жерлерде 
тарихи-мҽдени қорық мұражайлар ашылып жатты, ескерткіштердің мемлекеттік тізімі жасалып, олар 
кезеңдік жҽне құндылық бағамдарға бҿлініп, бір жүйеге түсірілді. 
Ара кідік жҿндеу жҽне жаңғырту жұмыстары атқарылып, археологиялық қазба жұмыстары да 
жалғасып жатты. 
Осы  ретте,  1998  жылы  Республика  Үкіметінің  арнайы  қаулысымен  қасиетті  Ҽулие-ата  Тараз 
жеріндегі  1100-ге  таяу  тарихи-мҽдени  мұраларға  бас-кҿз  болу  міндеті  жүктелген.  «Ежелгі  Тараз 
ескерткіштері» тарихи-мҽдени қорық мұражайы ашылғанында айта кетуіміз керек. Кейінгі жылдары, 
облыстық «Тарихи - мҽдени мұраларды қорғау жҽне жаңғырту инспекциясы» ҿмірге келді [4]. 
Негізгі  нысан  ортақ  мақсатқа  тоғысатын  осы  мекемелердің  негізгі  атқаратын  жұмыстары 
облысымыздағы  тарихи-мҽдени  мұралардың  пайдаланылуы,  зерттелуі.  қайта  жаңғыруы  жҽне 
насихатталуы  [5]. 
Ежелгі  Тараздың  2000  жылдық  мерей-тойы  қарсаңында  басталған  қауырт  жұмыстардың 
нҽтижесінде Қарахан, Дҽуітбек, Бабаджа Хатун, Тектұрмас кесенелері мен XIX ғасыр сҽулет ҿнерінің 
үздік туындылары Қали Жүніс моншасы, Ҽбдіқадыр. Мҽметбай, Ҽулие-Ата мешіттері жаңғырды. 
Сҽуле ҿнерінің ҽлемде теңдесі жоқ үздік нұсқасы Айша бибі кесеннсін дегі кешенді жұмыстар 
қолға алынды. 
Ал,  Республикалық  «Мҽдени  мұра»  бағдарламасы  рухани  тарихымыздағы  айтулы  оқиға  ғана 
емес,  мҽдени  дамуымыздағы  айтулы  кезең  де  болғанын  атап  ҿтуіміз  керек.  Осы  бағдарламаның 
негізінде  жасалған  жұмыстардың  нҽтижесінде,  еліміздегі  ең  елеулі  жҽдігерлер  қайтадан  жаңғырып, 
еңселі  ескерткіштер  бой  кҿтерді.  Тұңғыш  рет  бір  жүйеге  түсірілген  кешенді  зерттеу, 
мұражайландыру, абаттандыру істері қолға алынды. 
«Мҽдени  мұра»  Бағдарламасы  аясында  алғаш  тындырылған  айтулы  шаруа  жоғарыда  айтып 
ҿткеніміздей,  ҽлемде  теңдесі  жоқ,  ҿн  бойы  60-тан  астам  ҿмір  нұрлы  ҿрнектермен  түсірілген  оюлы 
қыш  кірпіштермен  қиуластырылған  ҿрнек  ҿзекті  тҿрт  мұнарамен  шегенделіп  барып,  ару  бҿрік-
бейнелі  ҽсем  күмбезбен  кҿмкерілген  Айша  бибі  кесенесінің  қайта  қалпына  келтірілуі.  Кесене 
ҿнімдерінің  пропорциялық  келісімі,  геометриялық  ҿлшем  дҽлдігімен  үйлесімі  жҽне  сҽулеттік 
шешімдері, пайдаланылған құрылыс материалдары компьютерлі заманның мамандары шеше алмаған 
құпияларға  толы.  Ежелгі  қалпында  сақталып  қалған  батыс  қабырғаларды  қаусырып  тұрған  арша 
ҿзекті  қос  бағананың  ХҮІП-ші  қаланымына  орналастырылған  «Күз...  бұлттар...  дүнин  ғажайып...» 
дейтін жазумен ҿрнектелген аса құнды жҽдігер. 
Елеулі  еңбегімен  кемел  болмысының  арқасында  есімі  ел  есінде  сақталып  келе  жатқан  ірі 
тұлғалардың  бірі  Шокай  Датқаға  орнатылған  Саудакенттегі  кесене  де,  сҽулет  ҿнерінің  үздік 
туындыларының бірі. Бағдарламаға сҽйкес осы нысан 2005 жылы басталған жҿндеу, қалпына келтіру 
жұмыстары  2006  жылы  қалпына  келтірілді.  Жамбыл-реставрация  шеберлерлерінің  қолымен  қайта 
түлеген кесене, ҿзінің алғашқы нұсқасына келтірілді. Арнайы дайындалған қыш кірпіштер мен  
 
 

 
 
168 
белдемше глазура жиектері ҿз орындарына орнатылып, кесене айналасы абаттандырылуда, жаяу жол 
салынып бітті. 
2005  жылдан  бастап  Республикаға  белгілі  «Страйк»  Заң  компаниясының  басшылары  Ҽмиль 
Абдрашитов пен Ҽльман Нуриев, компанияның Жамбыл бҿлімшесінің жетекшісі Ерболат Баимурзин 
секілді  азаматтардың  тікелей  демеушілігі  арқасында  Ежелгі  Тараздың  қанаттас  қалаларының  бірі 
Тҿменгі  Барысхан  мен  Қарахан  кесенелері  маңында  археологиялык  қазба  жұмыстары  жүргізіліп 
жатыр.  Қазба  жұмыстары  кезінде  ҿте  құнды  жҽдігерлер  табыльш,  зерттелуде.  Қарахан  кесенесі 
маңындағы  зарттеулердің  нҽтижесінде  бұрын  белгісіз  болып  келген  ортағасырлық  үлкен  кесененің 
орны  табылды.  Жер  қыртыстарының  үшінші  қабатында  жатқан  археологиялық  олжа  ежелгі 
қаламыздың тарихындағы кҿптеген жұмбақ тұстарды анықтауға мүмкіндік береді деп отырмыз. 
Осы  ретте  жалпы,  Ҽулие-Ата  топырағында  ежелден  терең  тамыр  жайған,  бергі  дҽуірде  Қали 
Жүніс  есімдерімен  толыққан  меценаттық  дҽстүрдің  жанданып  келе  жатқанына  қуанамыз.  Мұны 
«Мҽдени мұра» қозғау салған игі істердің қатарына жатқызуға болады  [6]. 
Тарихи таным ҿрісі – елдіктің де, егемендіктің де бҿлінбес бір бҿлшегі деп қарауымыз керек. 
Тарихи  мұраға  бай  ҿлкемізде  ежелгі  елдігіміздің  жҽдігерлері  жатыр,  оларға  күтім  мен  бап  керек, 
зерттеу жұмыстарына азаматтық қолдау жасалып жатса, нұр үстіне нұр болар еді  
Кҿне  Тараз  рабадынан  табылған  ерте  ислам  дҽуірінің  куҽсі  –  кҿне  мешіт  үйінің  қалдықтары 
сҿзсіз үлкен олжа жҽне бұл қалдықтар біршама жақсы сақталған. Қазір жүріп жатқан қалпына келтіру 
жұмыстары  аяқталған  соң  рабат  мешіті  де  Ақыртас  сарай  кешені  тҽрізді  республикамыздағы  ашық 
аспан  аясындағы  мұражайлардың  біріне  айналуы  сҿзсіз.  Ежелгі  дҽуірлерден  жеткен  жҽдігерлердің 
қайта  жаңғыруы,  қай  жағынан  алып  қарасаңыз  да,  жалпы  ұлттық  сананың  сілкінісі  мен  рухани 
танымның жаңғыруымен сабақтасып жататын ұғым. 
Адамзат  тарихындағы  ең  ұлы  шайқастардың  бірі  –  1751  жылғы  Атлах  шайқасына  дейінгі 
дҽуірлерден бастау алатын бабаларымыздың ерлік дҽстүрінің мол мұрасы да осы Тараз топырағында 
жатыр.  Оған  ҽр  жылдардағы  қазба  жұмыстарының  барысында  табылып  жатқан  тарихи  жҽдігерлер 
куҽ.  Атақты  шығыстанушы  О.  Большаковтың дҽлелдеуі бойынша,  «Тань  империясының  Орта  Азия 
істеріне  араласуына  үзілді-кесілді  тыйым  салған»  Атлах  шайқасының  ұлт  есебінде  ұйыған 
халықтардың болашақ тағдырына тигізген игі ҽсерін қалай дҽріптесек те артық емес. Тараздың алтын 
белдеуінде  жатқан  осы  Атлах  секілді  ондаған  қалалар  мен  қалашықтардың  кешенді  түрде  зерттеле 
бастауы да «Мҽдени мұра» бағдарламасының нҽтижелі ықпалы арқасында мүмкін болды [7]. 
Ислам ҿркениетінің елең алаңында-ақ Алла аяның алғашқылардың қатарында қабылдаған Азия 
құрлығындағы  айтулы  жұрттың  мекені  киелі  қазақ  даласындағы  ежелгі  дҽуірлерден  бастап  талай-
талай мешіт үйлері бой кҿтергенін білеміз. Орта ғасырлардың орамында бой кҿтерген ежелгі Ҿрнек, 
Құйрық  Тҿбе  қалаларында,  Ақыртас  қамал  қаласында  салынған  мешіт  үйлерінің  қазба  жұмыстары 
кезінде табылған жобалары осыны дҽлелдейді. 
Бірінші  мыңжылдықтар  кезіндегі  ежелгі  Таразда  самсаған  мешіт-мұнараларынан  тараған 
шапағат шуағы, ел тарихындағы сансыз сабылулардан ҿтіп, ҿрелі биігін жоғалтпай, жаңғырған жаңа 
замандармен  қауышып  отырған.  XIX  ғасырда  сол  ежелгі  Тараз  топырағында  бой  кҿтерген  2  алып 
мешіт Ойықтағы Қарақожа мешіті мен Үшаралдағы Абдолла ишан мешіттері осы пікіріміздің дҽлелі 
болса керек. 
Ҿз  дҽуірінің  озық  ойлы  азаматтары  санатындағы  салиқалы  жандар  Абдолла  ишан  мен 
Қарақожа ҽулиенің бастауымен, жергілікті қауымның кҿмек қолдауы мен Талас жерінде ірге кҿтерген 
екі  мешіт  те,  бұл  күнде  шығыс  сҽулет  ҿнерінің  үздік  нұсқасы  ретінде  тарихи  жҽдігерлер  санатына 
қосылып,  Алла  деген  азаматтың  рухын  ордасына  айналған  құтхана  болып  отыр.  Үшаралдағы 
Абдолла-Иман мешіті ҿзінің тұрқы жағынан да, орындалу шеберлігі жағынан да ерекше сипатқа ие 
болған  ғимарат.  Шамамен  1868  жылы  ірге  тасы  қаланған  мешіт  құрылысына  сол  ҿңірдегі 
адамзаттардың бҽрі дерлік қол ұшын беріп, кҿптеп кҿмектесіп жаңа ғасырдың басында іске қосылды.  
Үлкен  рухани  орталыққа  айналған  мешіт  медресесінің  қабырғасында  қаланған  игі  дҽстүр 
«Жаппай  атеизм»  дҽуірінде  қуғын  сүргінге  түсіп,  бірте-бірте  үзіліп  қалған.  Одан  кейінгі  жылдарда 
біресе  қойма,  енді  бірде  ұстаханаға  айналған  құтхана  ҿзінің  қайта  ҿрлеу  шағымен  тҽуелдік 
жылдарында ғана қауышты. Діндар қауымның үлкен рухани орталығына айналғанмен, ұзақ жылдар 
бойы  ұстаның  ұстында  алақаные  кҿрмеген  ғимараттың  тҿбесінен  су  ағып,  кірпіштері  кетіліп, 
мұнарасы  мүжіліп,  ҽбден  тозығы  жеткен  болатын.  Үшаралдағы  зиялы  жұрттың  ҿтінішімен  2003 
жылы  басталған  жаңғырту,  жаңару  жұмыстары  еліміздегі    тарихи  мұраға  деген  зейінді  дүр 
сілкіндіретін республикасының «Мҽдени мұра» бағдарламасы  аясындағы  үлкен   істерге  ұласып,   
 

 
 
169 
енді  міне,  облысымыздағы  ірі  рухани орталықтардың бірі ретінде жамағатқа есігін айқара ашып 
отыр. 
Республикалық бюджеттен  бҿлінген   18  млн теңге  16 мұнаралы еңселі ғимаратты толықтай 
қайта  жҿндеуге  айналысьп  безендіріп,  ҿрнекті  шарбақпен  қоршауға  жұмсалды.  Республикалық 
«Казреставрация»     мекемесінің     Жамбыл     филиалы     (Ж.Байтурсынов) - шеберлерінің   еңбегі   
нҽтижесінде   қайта   түлеген   мешіт   қабырғасында   қасиетті   ораза қарсаңында үлкен жиын болып 
ҿтті.  Қайта  жаңғырған  мешіттің  ашылу  салтанатында  облыс  ҽкімшілігінің  ҿкілі,  республикалық 
мемлекетік  сыйлығының  иегері,  ҿнер  танушы  профссор  Ҽ.Т.  Сызай.  «Казреставрация»  мекемесінін 
бас  директоры  Қ.Қ  Тұяқбаев,  Талас  ауданының  ҽкімі  Б.Ҽ.Күлекеев  мырзалар  құтықтау  сҿз  сҿйлеп 
қалың жамағатты рухани еміріндегі осынау айтулы оқиғамен шын жүректен құттықтады. 
Сонымен,  «Мҽдени мұра» бағдарламасы тарихи дамудың тамыры тереңге кеткен уақыты мен 
кеңістігін  бір  жүйеге  салып,  бір  арнаға  бұруға  арналған  құжат.  Алдағы  жылдары  жалғаса  бермек 
келелі істердің арасында академик К.Скрябиннің мұражай үйін Талас жеріндегі «Ақ кесене» кешенін 
қалпына  келтіру.  Ақыртаста  ашық  аспан  аясындағы  мұражай  жасау,  қазба  зерттеу  жұмыстары  тұр. 
«Меркі-Жайсан» кешенінде де кҿптеген жұмыстар атқарылмақ [8]. 
Мемлекет  бастаған,  ҽрбір  азамат  қолдаған,  қол  ұшын  беруге    тиісті  киелі  ісімізге  кемел 
болашақ тілеу керек. 
_____________________ 
1.
 
 «Мҽдени мұра» мемлекеттің стратегиялық ұстанымы. Ана тілі. 2007, №7 (844), 15-21 ақпан. 1.4.5-66. 
2.
 
Сонда 4-6. 
3.
 
Байпақов  К.  Болашағымыздың  баянды  болуы  мҽдениетімізге  байланысты.  Қазақ  ҽдебиеті.  №6,  9-15  ақпан, 
2007. 1.5-66. 
4.
 
Молдақынов Т. Елдік пен ерліктің іздері. Егемен Қазақстан. 2007 №7,ақпан.     
5.
 
Сонда. 
6.
 
Молдақынов Т. Ақыртас құпиясы: ол енді ашылады. // Егемен Қазақстан 2008.24 акпан.6-6. 
7.
 
Сонда. 
8.
 
 «Ақ жол» 2009, 28 шілде.    
 
 
Ю.П. Киселев 
 
КАЗАХСТАН НА ПУТИ НЕЗАВИСИМОСТИ 
 
УДК 951 (5Каз) 
      К-53 
 
Мы уже 14 лет живем в независимом государстве, но вновь обращаемся к тому периоду, когда 
на  стыке  80-х  и  90-х    годов  ХХ  века  в  бывших  союзных  республиках  стало  все  яснее  проявляться 
стремление к самоопределению, государственной независимости. В чем причина?  Десятилетиями в 
СССР  провозглашалось  формальное  равенство  всех  республик,  говорилось  об  их  суверенитете. 
Однако,  практика  выглядела  совсем  иной.  Народы  фактически  не  являлись  хозяевами  своей  земли, 
вод, лесов, богатств недр. Всеобщая унификация политической жизни создавала видимость единства. 
Необходимость  реального  учета  всего  разнообразия  исторического    прошлого,  экономического 
уклада духовной самобытности была предана забвению. Начало перестроечных процессов, казалось 
бы, не предвещало того, что именно проблемы национальные выйдут на первый план, а на повестку 
дня  встанут  вопросы  всего  союзного  устройства.  Эгоистическая  и  исторический  бесперспективная 
попытка  всесильных  ведомств,  возводивших  индустриальные  гиганты,  порой  работавшие  сами  на 
себя, истощение почв и людских сил – все влияло на экономическое развитие республики бывшего 
Союза. 
Это  особенно  стало  проявляться  в  начале  90-х  годов.  В  1955  году  экономика  Казахстана 
находилась  в  предкризисном  состоянии.  За  1971-1985  годы  темпы  прироста  промышленной 
продукции  сократились  с  9,3  до  3,5  процентов  национального  дохода  –  с  10,3  до  1  процента.  В 
экономике  утвердилась  система  поддержки  убыточных  предприятий  за  счет  рентабельных, 
зависимость  оценка  работы  не  от  количества  и  качества  производимой  продукции,  а  от  валового 
продукта,  то  есть  средств,  затраченных  на  ее  производство,  что  приводило  к  процветанию 
ресульсольтративных технологий. В сельском хозяйстве ситуация была еще удручающей. За 1971- 
 

 
 
170 
1985  годы  основные  производственные  фонды  утроились,  а  производство  продуктов  увеличилось 
всего  в  полтора  раза.  Половина  совхозов  и  колхозов  была  убыточной,  себестоимость  продукции 
превысила  плановую  на  7  миллиардов  рублей.  Такая  ситуация  сложилась  в  результате 
неоправданного  занижения  цен  на  сельскохозяйственную  продукцию.  Так  Казахстан  ежегодно  в 
период с 1971 по 1985 год сдавал государству до 300 тысяч тонн мяса по цене около двух рублей, за 
килограмм,  что  давало  около  девяти  миллиардов  рублей  прибыли,  тогда  как  затраты  на  его 
производство составляли 18-27 миллиардов рублей. 
В  основе  экономики  лежал  принцип  директивного  управления  и  диктата  центра.  Около  30 
процентов промышленности Казахстана находилось в видении союзных министерств. Из республики  
выкачивались  громадные  прибыли,  ресурсы,  а  средства  в  ее  инфраструктуру  не  вкладывались.  При 
общей  прибыли  в  15  миллиардов  рублей  в  год  в  бюджет  Казахстана  отчислялось  39  миллионов 
рублей в год, или менее 10 процентов. Союзные министерства игнорировали интересы республики, 
развитие  ее  социальной  сферы,  подготовку  национальных  кадров,  охрану  окружающей  среды 
(примером экологических катаклизмов могут служить Семипалатинский полигон и Арал).   
В 70- 80-х годах снизились реальные доходы населения. Нарастал дефицит товаров народного 
потребления, привычными стали многочисленные очереди. Началось давление центра на мышление 
народа.  Всякое  инакомыслие  подавлялось.  Ярким  подтверждением    тому  может  служить  запрет  на 
вышедшую книгу О. Сулейменова «Аз и Я», а также отзывы на нее на страницах журналов «Молодая 
гвардия», «Москва», «Звезда», где автора обвиняли в отходе от идеологических установок. 
Показателем  полного  игнорирования  интересов  Казахстана  со  стороны  центра  и  нарастания 
противоречий явилось события 1979 года в Целинограде. Суть их заключалась в том, что решением 
Политбюро  ЦК  КПСС  весной  1979  года  определено  созданием    Немецкой  автономной  области  в 
Казахстане с центром  Ерментау, которая включила в себя ряд районов Акмолинской, Павлодарской, 
Карагандинской  и  Кокчетавской  областей.  В  июне  1979  года  прошли  митинги  и  демонстрации 
против этого решения в Целинограде, Атшабаре, Ерментау, Кокшетаве. 
Таким  образом,  кризисные    явления  нарастали  во  всех  сферах  жизни  Казахстана. 
Кульминационным взрывом такого развития явились декабрьские события  в Алма-Ате. Уже в конце 
1985-го  –  начале  1986  года  в  Казахстане  и  Москве  начала  звучать  критика  в  адрес  руководства  и 
лично  секретаря  ЦК  Казахстана  Д.  А.  Кунаева,  которому    в  то  время  было  около  75  лет.  Было 
определенное  понимание  необходимости  смены  правления,  тем  более,  что  об  этом  говорило  и 
московское  руководство.  Однако  ожидалось,  что  это  произойдет  демократическим  путем,  поэтому 
дальнейшие  события  справедливо  были  расценены  народом  как  нарушение  властью  самой  же 
провозглашенных принципов. 
15 декабря 1986 года в Алма-Ату прибыли член ЦК КПСС Г. Разумовский и первый секретарь 
Ульяновского  обкома  партии  Г.  Колбин.  16  декабря    на  пятом  Пленуме  ЦК  Компартии  Казахстана 
было  объявлено  о  рекомендации    высшими  партийными  органами  на  пост  первого  секретаря  ЦК 
республики Казахстан Г. Колбина. За 18 минут, практически без обсуждения, Пленум проголосовал 
«за», и таким образом, в нарушении всех партийных норм, всех уставов, главой ЦК КП Казахстана 
был избран человек, не только не знакомый с Казахстаном и не знавший местных условий, но даже  
не  стоящий  на  учете  не  в  одной  из  местных  партийных  организаций  и  не  имеющий  казахстанской  
прописки. А в делегата девяти съездов партии, награжденного восемью орденами Ленина, стоявшего 
в  общей  сложности  у  власти  четверть  века,  был  брошен  камень.  Именно  это  было  воспринято 
молодежью как оскорбление казахского народа и вызвало стихийные митинги. 
Утром  17  декабря  на  площади  перед  зданием  ЦК  стала  собираться  молодежь,  требующая 
объяснить причины избрания Г. Колбина и протестующая против игнорирования Москвой интересов 
Казахстана. По улицам Алма-Аты прошло мирное шествие, демонстрация стала принимать массовый 
характер. Однако вместо откровенного диалога и попытки  разобраться в причинах произошедшего 
новые  власти Казахстана с благословения центра вновь прибегли к репрессиям и террору. Началась 
«охота    за  ведьмами»,  поиск  «националистов»  преследованиям  подверглись  академики  У. 
Джолдасбеков  и    Ы.  Надиров,  ученный-антрополог  О.  Исмагулов.  В  уголовном  порядке  было 
осуждено 99 человек, в том числе и 18-летний студент  
К.  Рыскулбеков,  которого  приговорили  к  расстрелу.  Только  в  Алма-Ате  264  человека    были 
исключены из вузов, 758 – из комсомола, 52 – из партии. Взыскания по комсомольской и партийной 
линии получили около 1400 человек. Из органов внутренних дел уволено 1200 человек, из  
 
 

 
 
171 
транспортных  и  медицинских  учреждений  –  300.  Своих  постов  лишились  12  ректоров  вузов.  Так 
новая власть решила провести перестройку в Казахстане. 
Декабрьские  события  1986  года  в  Алма-Ате  и  в  ряде  областей  Казахстана  –  это  первое 
демократическое  выступление  в  Советском  Союзе  за  годы  перестройки  и  открытое  столкновение 
двух сил – молодой, неокрепшей демократии, поверившей идеям правового государства, и партийной 
административной  системы.  Однако  от  общественности  первый  в      истории  горбачевской 
перестройки  открытый  социальный  конфликт  скрыть  не  удалось.  Тогда  была  разыграна 
«национальная» карта. 
Декабрьское  выступление  было  выставлено  как  националистическое,  якобы  организованное 
коррумпированными  кланами  и  поддержанное  «несознательной»  частью  молодежи.  В  июле  1987 
года появилось постановление  ЦК КПСС «О работе Казахской республиканской партийной  
организации по интегральному и патриотическому воспитанию» в котором черным по белому  было 
записано:  «…  появлением  казахского  национализма  были  беспорядки  в  декабре  прошлого  года  в 
Алма-Ате». Вторя ему, такую же оценку дала газета «Известия» за 6 июля 1988 года в редакционном 
сообщении ТАСС от 4 июля 1988 года «Утверждать интернационализм делами» : «…в декабрьские 
дни  произошел  эмоциональный  взрыв  националистически  настроенных  групп  молодежи».  Позднее 
Парламентская  комиссия  Президиума  Верховного  Совета  ССР  Мухтара  Шахановым  полностью 
осудила  действия  Политбюро  ЦК  КПСС,    безответственное    и  оскорбительное  обвинение    всего 
казахского народа в национализме, одобрение неконституционного решения о введении в Алма-Ату 
спецчастей  внутренних  войск  МВД,  вызвавшего  тяжкие  последствия,  в  том  числе  гибель  людей.  В 
дальнейшем  ЦК  КПСС  был  вынужден  отказаться  от  формулировки  казахский  национализм».  Это 
была  внушительная,  беспрецедентная  победа  молодой  демократии,  ибо  Политбюро  ЦК  КПСС 
никогда  ранее  не  признавало  ошибочность  своих  формулировок,    ошибаться  ему  было  не 
свойственно. 
 Пожалуй, с этого периода пошел отсчет времени движения  Казахстана к независимости. Этот 
процесс  стал  поступательно  развиваться  по  многим  параметрам.  24  апреля  1990  года  в  Казахстане 
был  учрежден  пост  Президента.  На  сессии  Верховного  совета  Н.  А.  Назарбаев  был  избран  первым 
Президентом  страны.  25  октября  того  же  года    была  принята  Декларация  о  государственном 
суверенитете  Казахстана,  провозгласившая  главенство  республиканских  законов  над  союзными  и 
стремление  республики  к  фактической  самостоятельности  в  рамках  СССР.  После  провала 
августовского путча и развала СССР Республика Казахстан стала фактически самостоятельной.  
Чтобы  сделать  президентскую  власть  более  легитимной,  Н.  А.  Назарбаев  пошел  на  большую 
демократизацию политической системы и объявил о проведении  всенародных выборов Президента. 
11 декабря 1991 года в результате выборов он сал Президентом. 
16  декабря  1991  году  Верховный  Совет  принял  Конституционный  закон  «О  государственной 
независимости Республики Казахстан». В нем провозглашено: «Республика Казахстан – независимое, 
демократическое,  правовое  государство.  Она  обладает  полнотой  власти  на  своей  территории, 
самостоятельно  определяет  внутреннюю  и  внешнюю  политику  Казахстана».  16  декабря  вошло  в 
историю как день провозглашения независимости Казахстана. 
Обретение  Казахстаном  независимости  положило  начало  целому  ряду  процессов,  которые 
продолжают  развиваться  и  еще  далеки  от  своего  завершения.  Они  затрагивают  различные  стороны 
жизни государства и народа. 
После  объявления  16  декабря  1991  года  государственной  независимости  начался  процесс 
формирования новой политической системы, характеризующейся сильной президентской властью и 
основанной  на  принципах демократии и уважении основных прав и свобод человека.  
1992  год  стал  годом  активного  выхода  Казахстана  на  международную  арену.  3  марта 
республика  стала  членом  ООН,  позже  вошла  в  другие  международные  организации.  Тогда  же 
разработана  и  государственная  символика.  2  июня  1992  года  были  утверждены  Государственный 
Герб и Флаг Казахстана, 11 декабря Гимн. 
Были  предприняты  меры  по  разделению функций  законодательной  и  исполнительной  власти, 
начата работа по парламентской реформе и преобразованию местных органов власти. В январе 1993 
года  принята  Конституция  Казахстана,  объявившая  его    унитарным,  светским  и  демократическим 
государством.  Продолжение    реформ  политической  системы  привело  к  принятию  второй 
Конституции (30 августа 1995 года),  по которой высшая законодательная власть передана  
 
 

 
 
172 
двухпалатному Парламенту, состоящему из Сената (по два депутата от каждой области) и Мажилиса 
(67  депутатов).  29  апреля  1995  года  в  республике  состоялся  референдум,  продливший  срок 
полномочий  Президента  Н.  А.  Назарбаева  до  1  декабря  2000  года.  В  1997  году  произошло  важное 
событие  в  жизни  Казахстана  –  перенос  столицы  в  Астану,  что  было  продиктовано  целым  рядом 
экономических и политических причин, имеющих стратегическое значение. 
Ухудшение  макроэкономических  показателей  и  угроза  витка  кризиса  привели  к  тому,  что 
Президент  пошел  на  беспрецедентный  шаг  –  объявил    о  срочном  сложении  с  себя  полномочий  и 
новых выборах. Прошедшие 10 января 1999 года выборы показали, что большая часть казахстанцев 
поддерживает нынешнюю политику  Главы государства и курс на реформы. Впервые в истории  
Казахстана выборы Президента прошли на альтернативной основе. Политические реформы не 
завершены 
и 
предполагает 
дальнейшее 
совершенствование 
структуры 
Правительства, 
исполнительных  органов,  реформирование  законодательства,  административно-политического 
деления государства. 
Казахстан получил независимость в условиях жесточайшего кризиса. Именно поэтому главной 
задачей  в  новых  условиях  стало  постепенное  построение  эффективных  рыночных  механизмов, 
позволяющих  стабилизировать  финансовые  и  кредитные  системы,  снизить  темпы  падения  уровня 
производства. Главным направлением экономической реформы стали либерализация экономических 
отношений, 
изменений 
формы 
собственности 
на 
основе 
приватизации, 
развитие 
предпринимательства.  Широкое  привлечение  иностранных  инвестиций.  Стабилизация  финансовой 
системы стала возможной в результате введения в ноябре 1993 года национальной валюты – тенге и 
ужесточения  денежно-кредитной  политики.  В  результате  удалось  снизить  уровень  инфляции  уже  в 
1995  году  до  4  процентов  в  месяц.  К  концу  1996  года  началу  1997  года  началась  стабилизация 
экономической системы, существенно снизились темпы падения промышленного производства. 
Начавшаяся  стабилизация  экономической  ситуации,  к  сожалению,  не  стала  определяющей 
тенденцией развития. Виной этому стал мировой экономический   кризис,  охвативший  в  середине 
1998 года и ближайших соседей Казахстана, в первую очередь Россию. Многократное падение курса 
рубля  по  отношению  к  доллару  при  сохранении  рублевых  цен  привело  к  резкому  удешевлению 
российских товаров на казахстанском рынке. Стремясь поддержать местных товаропроизводителей, 
Правительство пыталось ограничить импорт, а затем вынуждено было пойти на девальвацию тенге. 
Нарастание кризисных явлений  сыграла свою роль и снижение мировых цен на нефть  – основную 
статью экспорта Казахстана. Кроме того, резко сократились поступления в бюджет от приватизации, 
так как основные интересующие инвесторов объекты были распроданы в 1993-1997 годах. В связи с 
этим  основной  задачей  Правительства  в  данном  этапе  стала  помощь  отечественным 
товаропроизводителем, пополнение бюджета, сокращение расходов государства. 
Дальнейшее  развитие  Казахстана  как  независимого  государства  четко  определяет  Послание 
Президента народу страны от 18 февраля 2005 года «Казахстан на пути ускоренной экономической, 
социальной  и  политической  модернизации».  Казахстанцы  уверены,  что    программа,  намеченная 
Президентом Н.А.Назарбаевым, будет выполнена и именно это является определяющим в том, что на 
прошедших 4 декабря выборах Президентом Республики Казахстан вновь избран Н.Назарбаев. 
Но  не  только  развитие  экономики  Казахстана  стало  укреплением  его  авторитета  на 
международной  арене,  его  непосредственное  участие  в  таких  международных  как  «»,  «ЕврАзЭС», 
«СВМДА» и других. 
Как  известно,  отношения  между  Казахстаном  и  Организацией  по  безопасности  и 
сотрудничеству в Европе (ОБСЕ) динамично развивались с момента вступления нашей республики в 
это  сообщество.  Казахстан  всегда  отличало  стремление  активно  участвовать  в  общеевропейских 
процессах, позволяющих развивать и применять на практике принципы, заложенные в Хельсинском 
заключительном акте 1975 года. 
Председательство  Казахстана  в  ОБСЕ-это  абсолютно  новое  позиционирование  Казахстана  на 
международной  арене.  Интегрировавшись  в  европейское  сообщество  путем  роста  международного 
статуса  благодаря  председательствованию  в  столь  авторитетной  организации,  Казахстан  может 
рассчитывать на многовекторную поддержку европейских государств в нескольких направлениях. 
В  сфере  соблюдения  прав  человека,  укрепления  демократических  институтов  и  процедур  и 
установления  прозрачности  всего  политического  процесса  можно  будет  рассчитывать  на 
организационно-финансовую,  правовую,  международную  и  информационную  политику  с 
показателями ведущих транзитных государств. 
 

 
 
173 
Председательствование в ОБСЕ для любого государства означает более пристальное внимание 
к внутриполитической ситуации в стране, а также более высокие требования к исполнению основных  
обязательств  и  стандартов,  принятых  в  ОБСЕ.  В  основном  это  касается  вопросов  соблюдения  прав 
человека и приверженности демократии. 
В  случаях  систематического  нарушения  норм  ОБСЕ  председательствованию  данной 
организации  может  привести  к  обратному  эффекту  в  плане  формирования  нового  имиджа 
государства.  В  рамках  самой  организации  председателю  придется  разрешать  ряд  геополитических 
коллизий, что в итоге может привести к критике со стороны участников данной коллизии. Учитывая 
сложные отношения ОБСЕ и России, последняя может оказывать давление на Казахстан в вопросах  
реформирования  ОБСЕ  ,  пересмотра  ряда  стандартов,  что,  в  свою  очередь,  может  вызвать 
неоднозначную  реакцию  со  стороны  европейских государств-  членов  ОБСЕ  и  США.  В  заключение 
следует  отметить,  что  Казахстану  в  статусе  председателя  предстоит  решать  большое  количество 
внутренних  проблем  ОБСЕ  и  улаживать  потенциальные  конфликты  между  двумя  «лагерями»  в 
ОБСЕ-приамериканским и пророссийским. 
В целом статус председателя ОБСЕ способствует укреплению позиций республики в качестве 
субъекта  международных  отношений.  В  настоящее  время  Казахстан  уже  имеет  опыт 
председательствования  в  таких  региональных  организациях,  как  СНГ,  ШОС,  ЕврАзЭС,  СВМДА.  А 
привлечение  внимания  стран-участниц  ОБСЕ  к  проблемам  Центральной  Азии  как  ключевой  части 
организации в рамках обеспечения безопасности и сотрудничества способно  существенно изменить 
ход  ее  трансформации.  Запланированный  саммит  в  Астане  даст  возможность  доказать  всем,  что 
Казахстан  выходит  на  новый  уровень  развития  во  взаимоотношениях  с  европейскими  и  мировыми 
политическими игроками. 

жүктеу/скачать 6,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: