Қасымның көзін көргендер. Әлгіндейлердің
ғана ойлаған сыңайлы. Сондықтан өзін
алыстау ұзағандай. Қасымның байыз
түсірілсе ғой... Газетіміздің шілде айындағы
қабылдау керек сияқты. «Қасым жайлы
дайын тұрғанын айтты. Қасымның осы
тойына бұл да болса бір тарту. Алайда біз
қанат бергенін қалар едік. Мүмкін,
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ
№152 (604)
27.08.2011 жыл
сенбі
www.alashainasy.kz
e-mail: info@alashainasy.kz
3
ТАҒЗЫМ
Қасымның отансүйгіштік жырларының насихаты неге кем?
Мамай АХЕТ,
Алматы қалалық
тілдерді дамыту,
мұрағат және
құжаттама
басқармасының
бастығы:
Қансейіт
ӘБДЕЗҰЛЫ,
Әл-
Фараби атындағы Қа-
зақ ұлттық универси-
теті филология
факультетінің деканы,
профессор:
?
А Л А Ш Т Ы А Л А Ѓ Д А Т Ћ А Н С А У А Л
А Л А Ш Т Ы А Л А Ѓ Д А Т Ћ А Н С А У А Л
– Бұл – тек Қасымға ғана емес, С.Мәу-
ленов, С.Жиенбаев, Қ.Шаңғыт
баев,
Ә.Тә жібаев сынды ХХ ғасыр дағы қазақ
поэзиясының аса көрнекті өкілдерінің
көпшілігіне қатысты мәселе. Заманымы з-
дың құндылық
тарының өзгеруіне, ка-
питалистік жү
йе
нің орнығуына байла-
нысты поэзия ға, өнерге деген көзқарас
өзгерді. Қа сымның бірден көзге көрініп
қалуы ұлт тық поэзияда бетбұрыс жасаған
ақын болуынан болар. Әйтпесе бұл сол
кездегі барлық поэзия өкілдеріне тән дер
едім.
– Қасым шығармаларының алтын арқауы – ұлттық
рух, ұлтымыздың тарихы, құндылықтары. Кеңестік
кезеңде ұлттық сипаты басым өлеңдерге «адамның
ұлттық сезімін көтереді, партиялық, таптық тәрбиеге
қайшы келеді» деген мақсатпен жол ашылмады.
Қасым сияқты таза ұлттық сипаттағы ақындардың
шығармалары ол кезде «модада» болған жоқ.
«Мәдени мұра» бағдарламасы шыққаннан бері соңғы
10 жылда шынайы ұлттық сипаттағы ұлтты
мадақтайтын, ұлттың рухына қызмет жасайтын
шығармаларды тануға, ашып алуға санамыз жетті.
Шын мәніндегі қасымтану енді басталды десек
болады. Дәстүрлі қазақ поэзиясының жыраулық үлгісін
өз тұсында қайта жаңғыртқан, қайта белеске көтерген
– Қасым. Қасым поэзиясы – қазақ әдебиетіндегі
айрықша феномен.
Дайындаған
Жадыра ЖҰМАКҮЛБАЙ
ҰСЫНЫС
Басы 1-бетте
ОЙ-КӨКПАР
Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ, Қазақстан
Жазушылар одағы төрағасының бірінші
орынбасары, Халықаралық «Алаш»
сыйлығының лауреаты, ақын
Қаламгерлерімізге ас берудің, мерейтойларын
өткізудің жаңаша қалпын қалыптастыру керек пе?
ТАМЫР
Қасым жұрты – ұлттық рухтың бесігі
Ел аузында «Аманжол қорасы» аталған
ескі жұрт басында «Қасым туған үй – осы»
деген тақта тұр. Бірер онжылдық ешкім
тұрмаған соң әрі Арқа қысының қытымыр
мінезі салдарынан ақын шыр етіп дүниеге
келген боз орда жермен-жексен. Жыл
аралатып барып тұратын қастерлі өңір
болған соң, әр барғанымызда іргетасы
шөгіп, табиғат өзі берген дүниесін
қайтарып аларына көзіміз жете түседі.
Қасымның кеңестік кезеңде жазылған
«ресми», «бейресми» өмірбаянында сол
кезгі дәстүрмен «сіңірі шыққан кедей
әулетінде туған» деп жазылады.
Шындығында солай ма? Әлбетте, шы-
ғармашылығы мен ғұмырының өзі көзі
қарақты жан үшін үлгі болар азамат
ақынның ата-бабасын тергеп, бақ-байлық
жарыстыру мақсатымыз емес. Дегенмен ел
білетін, кейіндері бұрмаланған шын
жайттарды жаңғырту керек қой. Оның
сыртында зайырлы, салауатты
мемлекеттердің барлығында дерлік ұлы
тұлғаларының ғұмыр тарихы мен жеті
атасынан бергі тек-шежіресін таратып-ақ
қойған. Шежіре – қазаққа жат құбылыс
емес. Өкініштісі, білу үшін емес, бөлу үшін,
солақай сөз өрбіту үшін қызмет етіп
қалатыны бар. Сонымен, Қасымның туған
үйінің жұртына қарасақ, анау айтқан
тобанаяқ кедей тұратын үй емес тәрізді.
Орналасқан қыр бөктерінен көз ұшындағы
кеңістік қолдың саласындай жазылып,
көрініп-ақ жатыр. Сол сала-саладағы қыр-
қырат желкесіне шыққан жолаушыға да
«менмұндалап» қиядан шалынады. Тар
қолаттың қуысына тығылып жататын
жалшының жаппасы мұндай болмаса
керек. Он екі қанат орданың орнындай үй
таудың қызыл тасынан өрілген. Дәуірінде
еңсесі едәуір биік болған сыңайлы –
үйіндісінің өзі бала бойынан асардай.
Үйдің қыр желкесіндегі қабырғасына
арқардың сыңар мүйізі қоса өріліп
қаланыпты. Ел мұны Рахымжан сері ел
аралап қайтқанда атын байлайтын орын
деседі. Қасымның әкесі Рахымжан
шынтуайтында ел аралап, өнер ұстаған, ат
баптап, ит жүгірткен сері адам болыпты.
Аты жусағанда, жібек арқанмен байлайды
екен. Қарқаралылық белгілі өлкетанушы
Ю.Попов Қасымның аталары мен
нағашыларының ауқатты, белді әулет
болғанын айтады. Өлкетанушы келтірген
сол дәуірдегі статистикалық санақ деректері
Аманжол қорасында тұрған әулеттің мал-
мүлкінің есебіне дейін тізіп береді...
Қасымның әкесі Рахымжан сері өмірден
ертерек озып кетеді. Жетім қалған Қасым
мен ағасы Тайжанның тағдыры ақын жыр-
ларында бірқыдыру суреттелген. Ағалы-
інілі қос жетім өгей ортадан қашып, жылап
барып, түнеп қалатын Аманжол мен
Рахымжан бейіті де ақын туған үйден бірер
шақырым жерде жатыр. Қазір жермен-
жексен болып орны ғана қалған. Басында
белгі жоқ! Бірер жылда жымы білінбей,
қара жердің қыртысына сіңіп кетер түрі
бар. Еуропаның зайырлы мемлекеттерінің
бірі болсақ, басында елі қойған елеулі
ескерткіш тұрар ма еді! Бізде ол жоқ. «Алаш
айнасының» ұлтымыздың ұлы тұлғалары-
ның ғұмыр тарихына арнап ұйымдастырып
келе жатқан қаншама мақалаларында бұл
Дулат ИСАБЕКОВ,
жазушы,
драматург
Негізі, жаппай киіз үйді тігіп, ішіп-жеп
тарқаған тойды жаратпаймын. Сондай-ақ
тойда ақындар айтысын өткізу, ол айтыста
кім қандай орын алатынын алдын ала
белгілеп қою, ақын өлеңдерін жаппай
жатқа оқу деген сценарийлерден халық
жалықты. Мұндай жаттанды әрекеттер
халықтың ашу-ызасын да тудырады.
Сондықтан бүгінгі күні өткізіліп жүрген
тойдағы іс-шаралардан таңдаулыларын,
халық қалайтындарын таңдап алып, өткізу
қажет. Ерекше бір жаңаша қалыпқа кө-
шудің де қажеті жоқ, тек ысырапшыл дық-
тан абай болып, жинақы қалыпта өт кізе
білсек болғаны. Негізі, мұның бәрі – ұйым-
дастырушыларға байланысты дүние. Айта
кетер жайт, ақын оқуларын өткізудің маңы-
зы зор. Сондықтан жаппай барлық ақын-
ның мерейтойы кезінде оқуларының өтуін
қадағалауымыз қажет. Жаңаша қа
лып
іздеп жерді қазып, көкті шарлаудың қа жеті
жоқ. Тек оларды неғұрлым биік дең гейде
өткізуге тырысып, дұрыс ұйым
дас
тыра
білсек болғаны.
Кейде шектен тыс ысырапшылдық той-
дың сәнін бұзады. Осыдан абай болсақ
екен. Жалпы алғанда, қаламгерлердің ме-
рей тойын өткізу кезінде шығармаларын
жа рық көргізу, оқуларын өткізу, аллеяларын
ашу, ескерткішін тұрғызу секілді бүгінгі күні
атқа рылып жатқан нәрселер көпшіліктің
кө ңі лінен шығады. Сондай-ақ олардың ту-
ғ ан жерінде мерейтойларын өткізу кезінде
қойнауда жатқан ауылдардың өзі түлеп
шы ға келеді. Жолдары жөнделіп, мұражай-
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ, жазушы, драматург:
– Әрине, қаламгерлеріміздің аруағына ас беріліп, мерейтойын өткізген дұрыс. Бірақ олардың қадірін тірі кезінде біліп, тойын
да көзі тірі кезінде неге дүрілдетіп өткізбеске?! Бүгінде жас ақын-жазушыларымыз үйсіз-күйсіз жүр. Жасы келгендерінің
мерейтойы елеусіз қалып жатады. Ал өлген соң аста-төк ысырапшылдықпен жоқтаймыз. Одан да сол құрметті көзі тірі кезінде
неге көрсетпеске? Көзі тірі кезінде не үймен қамтамасыз етпейміз, не жарытып қаламақы төлемейміз. Тірісінде құрметтен
жұрдай етеміз де, өлген соң басымызға көтереміз. Бұдан кімге қандай пайда?! Егер біз ақын-жазушыларымызға деген осы
көзқарасымызды өзгертпесек, бүгінгі мәдениет пен әдебиет тоқырайды. Сондықтан көзі тірі кезінде барлық өзіне лайықты
марапатты көрсетіп, олардың әдебиетке, қоғамға берерін алып қалсақ, әлдеқайда дұрыс болар еді. Оларға жағдай жасау
қазақ әдебиетіне жағдай жасаумен бірдей. Басында баспанасы, балаларының ішерге тамағы жоқ адам қолына қалам ұстай
ма? Осыны ескеруіміз қажет.
БЕЙТАРАП ПІКІР
Есте қалмас ескі дәуірлерден бері халық жадына «Бес қазылық таулары»
деген атпен сіңген Қарқаралы, Бақты, Қу, Кент, Қызыларай тауларының
өзгесінен шоқтығы биік Кент қазылығы мен Қызыларай қазылығының
тура ортасында – Қызыл – Көшен қырқаларының бір бөктерінде Қасым
Аманжолов дүниеге келді. Өткен ғасырдағы ақ пен қызыл шарпысының
қарсаңы, аталас ағайыны Угар Жәнібековтің Ленадағы қырғынға қат ы-
са ры нан бір жыл бұрынғы қоңыр күз екен. Қасым туған үй – сол дәуірде
тау-қырат қолаттарына ұйлығыса мекен тепкен қазақы қоржын там,
қызыл тасына қына бедер салған табиғаттың төл туындысы тәрізді...
лары ның, мектептерінің қайта жөндеуден
өткізілуі ауылдың ажарын аша түседі. Бұл
– өте жақсы нәрсе. Яғни олардың тойының
өткізілуі туған жерлеріне де оң әсер етеді.
Жоқ нәрсені іздеп тырысудың да қажеті
жоқ. Тек бүгінгі күні мерейтой кезінде
атқарылып жатқан іс-шаралардың өз
дәрежесінде іске асырылуын қолдауымыз
қажет.
Дайындаған
Қуаныш ӘБІЛДӘҚЫЗЫ
Аталмыш той Украинаның көптеген қа-
ласын қамтып, жергілікті шығармашылық
адамдары мен зиялы қауым өкілдері,
сырт
тан келген қонақтар бірлесіп, сол
өлкелердің тұрғындарымен талай қызықты
кездесулер өткізді. Бұл тойдың қатысушы-
ларға бергені мол болды. Рас, бізде де
талай той өтіп жатыр. Оның әрқайсы сы на
тоқталып, артық-кем өтті деп айтпай-ақ
қояйын. Бірақ сол тойларға қарап, біз дің
елімізде той өткізудің жаңаша қалпын қа-
лыптастыратын уақыт жеткен-ау деп ой лап
қалатыным жасырын емес. Енді, міне,
Қарағандыда Қасым ағамыздың тойы
өткі зілгелі жатыр. Мені ерекше қуантып
тұр ғаны – той алдында Қасымға арналған
ескерткіштің бой көтеруі. Сондай-ақ Қасым
аллеясының ашылуы да жаныма қуаныш
сыйлап тұр. Өйткені мұндай игі істің қай-
қайсысының да келешек ұрпаққа қалар
мұра екені даусыз, тұлғаның даңқын ас-
қақ тата түсетіні хақ. Әрбір той өткізілуі
кезінде ұйымдастырушылар кейінге естелік
ретінде қалатын осындай шаралардың ат-
қа рылуын қолға алса, дұрыс болар еді.
Айта кетер жайт, осы тойдың аясында Қа-
сым Аманжоловтың академиялық жинағы
шығуы керек еді. Мұндай істер тойдың
абыройын асқақтата түсері сөзсіз. Сондай-
ақ Мұқағали ағамыздың мерейто йы кеше
туған жері – Қарасазда өтті. Қасымның да
негізгі тойы Қарқаралыда өтейін деп тұр.
Артынан Алматыда қорытынды жиыны
ғана өтеді. Осыған орай айтайын дегенім,
Махамбеттің тойы батыс өңірінде, Абайдың
тойы Семейде, Мұқағалидың тойы
Райымбек ауданында өте беретін болса,
бәрімізге ортақ құндылық саналатын
тұлғаларымызды меншіктеп алғандай
болатын секілдіміз. Сондықтан бір күнді
республика бойынша Қасым күні немесе
Абай күні деп жариялаудың маңызы зор
болар еді. Әрбір қаламызда мектеп терден
бастап ЖОО-ға дейін дәл осы күні тұлғаның
мерейтойына өз үлесін қосып жатса,
керемет болар еді. Бұған бәлендей көп
қаржы да кетпейді. Тек ұйымдастыра білу
керек.
Той деген дабырлап барып, ішіп-жеп
кететін жиын болмауы қажет. Осы орайда
той өткен соң олардың әрқайсысына баға
бе рілгені жөн дер едім. Ең бастысы, той
өт кізу кезінде тұлғаларымызды жаңа ұр-
пақ тың бойында қалай қалыптастыруды
ой ластыруымыз қажет. Негізі, тойды өткізу-
дің формаларын әртүрлі қылып жетілдіруге
болады. Тек соның пайдалырағын таңдай
білсек болғаны. Өйткені той өткіземіз деп,
кейде үлкен тұлғаларымызды бәсекелес-
тікке салынып, кішірейтіп ала жаздаймыз.
Осыдан аулақ болсақ екен.
Қазақтың ауыз әдебиетін әлемдік дең-
гейге көтерген қазақ ақындарының бірі
Қасым Аманжолов екені анық. Сондықтан
Қасым ақынның 100 жылдығын ұрпақтары
қалай атап өтіп жатқаны – маңызды мә-
селе. Себебі Қасым шығармашылығы –
өткен дә уір дің ғана жәдігері емес, дәл бү-
гін гі ұр пақ қа да қажет болып отырған нәрлі
сусын. Бір кездері бүтіндей қазақ жастарына
қай
рат берген, жігер дарытқан ақын
шығар ма шылығы қазіргі замандастары-
мыз
ды да қанаттандыруға жетерліктей
қуат ты. Ен деше, ақын Қасымның мерей то-
йын қалай ұлық тасақ та жарасатын шы-
ғар.
Қасымның ұлтына, туған жеріне деген
ыстық махаббатының бір себебі саяхаттан,
тоқтаусыз жол жүруден туындаған бо лар.
Жастайынан жетім қалып, ата-анасы ның,
отбасының қызығынан құр қалған кіш-
кентай Қасым 13 жасында үйінен білім
іздеу ге аттанып, содан кейінгі бар өмірін ел
мен жерді аралаумен өткізеді деуге бола-
ды. Киелі қазақ жерінде Қасым танымайтын
то пырақ жоқ деседі көзін көргендер. Өмір-
баянына көз жүгіртсек, оны-мұны сапар-
ларын айтпағанның өзінде, қоныс еткен
қа лаларының өзі біршама екен.
Қасым Аманжолов қазіргі Қарағанды
облысының Қарқаралы ауданындағы Қы-
зыл деген жерде дүниеге келеді. Алғашқы
сапары 13 жасында басталады. Қасым
білім алу үшін Семей қаласына аттанады.
Үш жыл дық интернатты тамамдаған соң,
Семей малдәрі герлік техникумында оқиды.
Осылайша бас-аяғы алты жылдан кейін,
1930 жылы Алматыға келіп, «Лениншіл
жас» газетінде жұмыс істейді. Алматыда
бір жылдай ғана тұрақтаған ол 1931 жылы
Ленинградқа кетеді. Онда орман
шаруашылығы институ ты на түсіп, оқуын
жалғастырады. Бірақ ден
саулығына
байланысты және түскен оқуын да онша
ұната қоймағандықтан, бірер жылдан
кейін елге оралып, Орал қаласындағы
«Екпінді құрылыс» газетіне қызметке
орналасады. Әншілік, әртістік өнерге бейім,
домбыра, мандолин бастаған бір сыпыра
музыкалық аспаптарда еркін ой
найтын
ақкөңіл, жайсаң жанды «ерке Қа сым ның»
Оралда болған, әсіресе 1935-1936
жылдары Оралдағы қазақ театрын да ғы
қызмет еткен кезі өміріндегі ең бір қы-
зықты, қымбат шағы болып қалады. Ақын
1941 жылы әскер қатарына шақыры ла ды.
Ұлы Отан соғысының 1941-1943 жыл да-
рында Қиыр Шығыста болған Қасым 1943
жылы батыстағы майданға ауыстыры лады,
содан соғыс аяқталғанға дейін «қан ды
қырғын, қып-қызыл өрттің ішінде» бо ла-
ды.
Достарыңызбен бөлісу: