«ВНУТРЕННЯЯ  РЕЧЬ»  КАК  СРЕДСТВО  СОЗДАНИЯ  ОБРАЗА  ПЕРСОНАЖА

55 
ются интерес современных авторов к исторической тематике, новое прочтение истории своего наро-
да,  новое  видение  мира,  требующие  и  нового  способа  повествования.  Исторические  романы 
И.Есенберлина, М.Магауина, Д.Досжанова, А.Алимжанова, К.Жумадилова, С.Жунусова создали но-
вый тип национального героя, раскрыли идею единства казахского народа и воплотили чувство гор-
дости  за  свое  историческое  прошлое.  Так,  О.Бокеев  вводит  в  повествование  условных  героев, 
С.Санбаева  интересуют  не  только  действия,  поступки  персонажей,  но  и  их  душевное  состояние, 
А.Кекильбаев углубляется в «исследования» психологии правителей и ханов, раскрывая суть взаимо-
отношений человека и общества. 
Внутренней темой исторических повестей А.Кекильбаева «Баллада забытых лет» и «Хатынголь-
ская баллада», написанных в 1967 г., является изображение психологии человека. Писателя волнует 
проблема  соотношения  заложенных  в  человеке  добра  и  зла,  таких  его  свойств,  как  достоинство, 
честь, благородство. Одним из основных способов воплощения темы является внутренняя речь пер-
сонажа. 
В повести «Баллада забытых лет» А.Кекильбаев обращается к событиям, происходившим в дав-
ние времена и сохранившимся в притчах и легендах. Автор по-новому осмысливает уроки истории, 
приближает события к современной жизни. Изображая героев в водовороте происходящих событий, 
А.Кекильбаев словно желает раскрыть не только сложившиеся обстоятельства, но и роль и значение 
человека, его желания и возможности. В связи с этим важным, на наш взгляд, является то, что писа-
тель изображает не просто человека в окружении близких, но и через его поступки дает нравствен-
ную оценку происходящему. Внутренняя речь героя позволяет ввести читателя в мир мыслей персо-
нажа, показав при этом предназначение человека на земле. 
Окружающий мир и происходящие в нем события в повести А.Кекильбаева  «Баллада забытых 
лет»  воспринимаются  читателем  через  цепь  впечатлений,  воспоминаний  и мыслей  героев.  И  это  не 
случайно.  Автор  показывает  события  с  различных  точек  зрения,  носителями  которых  оказываются 
персонажи произведения. Тем самым читатель находится в ситуации выбора близкой для него точки 
зрения, что является результатом его оценки. Уже первые строки «Баллады забытых лет» раскрывают 
совмещение голосов персонажей повести и автора. «Нет ей конца-края раскаленной от сухого жара 
равнине. И не за что зацепиться взору — ни холмика, ни бугорка. Лишь на севере, у самого горизон-
та, темнеет в миражном мареве курган…»
1
 (229), — так автор, находящийся рядом со своими героя-
ми,  видит  окружающий  пейзаж  их  глазами.  Его  речь — литературная,  стройная,  отличная  от  речи 
пленных казахов. Далее читатель слышит голоса других персонажей: «Вот оно как туркмены справ-
ляют  поминки.  Ни  тебе раздолья,  ни  шумной  суеты. …Чужой  народ,  нравы  чужие. …Куда  ни  гля-
нешь, отрешенные лица. Мужчины не расстаются с кинжалами и саблями. Зачем они им сейчас? Или 
боятся,  что  дома  украдут?» (233). Или: «Мучительно  сидеть  на  остром,  как  нож,  хребте  верблюда. 
Верблюжий пот растравляет раны, вызывая нестерпимый зуд» (233). Глазами пленных казахов пока-
зывает автор жестокость и силу туркменских папах, для их речи характерны просторечные обороты: 
«вот  оно  как», «куда  ни  глянь»,  стиль  изобилует  инверсиями  и  повторами: «не  раздастся  звонкий 
смех,  не  вспыхнет  спор,  не  разразится  музыка», «не  до  воспоминаний,  не  до  сравнений», «чужой 
нрав, нравы чужие». Далее вновь слышен голос автора: «Долго ли варить мясо годовалого верблю-
жонка? Окутанные паром куски на плоских деревянных подносах. А вот уже и пусты подносы. Опять 
молитва, опять Коран» (234). Так в повести происходит совмещение голосов персонажей: Жонеута, 
музыканта, автора. Причем речь автора — это голос свидетеля событий, отраженный в форме несоб-
ственно-прямой речи. 
Изображая долгую вражду казахов и туркмен, А.Кекильбаев большое внимание уделяет главно-
му герою повести — Жонеуту, подчеркивая, что все событийные нити произведения тянутся к нему и 
что этот образ представлен через авторскую речь: «Пришел час назвать его имя — Жонеут. И про-
сить читателя запомнить это имя. Ибо Жонеут пройдет пешком, промчится вскачь сквозь всю мою 
балладу. А когда в терзаниях испустит дух, я закончу свой сказ» (235). И далее: «Жонеут не мог ска-
зать, сколько времени он пробыл у Аннадурды. Может быть, долго, а может быть, недолго. В памяти 
остались разрозненные подробности. Вбегает возбужденный старик, что-то сбивчиво говорит, тычет 
пальцем  в  сторону  бледно-оранжевого  заката.  Жонеута  опять  поднимают  под  руки,  ведут.…  И  он 
идет. Бессмысленно, слепо. Почему так трудно идти, точно он в дороге неделю, месяц? Почему так 
плохо подчиняются ноги? Ему надо быть впереди других, а он с немощными стариками плетется в 
хвосте» (260). Так  перед  читателем  открывается  мир,  отраженный  в  мыслях  Жонеута,  в  сознании 
убитого горем человека, потерявшего последнего из трех сыновей и воспринимающего только внеш-
ние передвижения в пространстве, но совершенно не понимающего самой сути происходящих похо-

56 
ронных обрядов. Внутренняя речь Жонеута включает в себя повторение отдельных слов: «он идет», 
«трудно идти», «почему так трудно», «почему так плохо», вопросительная интонация показывает не 
просто страдания сломленного горем отца, а предстает как последствия бессмысленной и никчемной 
вражды двух соседних народов. Сознание Жонеута слагается из цепи впечатлений и воспоминаний 
картин похорон сына. С одной стороны, он словно не понимает, почему все вокруг бегают и суетятся 
и почему так тяжелы его ноги, но, с другой — Жонеут жаждет мести, и по его приказу берут в плен 
казаха-кюйши.  В  сцене  игры  пленного  домбриста  перед  туркменами  слышится  голос  музыканта: 
«Значит, ты совсем не такой прямой и честный, как всегда самодовольно считал себя? Ты способен 
кривить душой и перед собой, и перед современниками. И кто тебя обличил? Домбрист» (275). Для 
внутренней речи пленного кюйши характерны риторические вопросы, короткие фразы. Обращаясь ко 
всем присутствующим и к Жонеуту прежде всего, домбрист пытается через свою музыку довести до 
туркмен главную мысль: никто не вправе лишать жизни другого человека. Никто не дал право счи-
тать себя венцом творения и вершить суд над своим соседом. 
Далее голос музыканта перебивается голосом автора: «Домбра не может лгать, не умеет. Ее от-
кровенность  рождает  ответную  откровенность  слушателей.  Домбра  исходила  скорбью,  убеждала  и 
рассказывала. Отвечая ее струнам, звучали струны человеческого сердца — самые потаенные, самые 
тонкие. Такие, о существовании которых человек не всегда догадывается. Домбра взывала, молила о 
чем-то. Но не унижалась, не била челом, не просила пощады и снисхождения. Даже в горе она сохра-
няла гордость, независимость… Все, удерживая дыхание, повернулись к Жонеуту» (276, 277). В этой 
сцене слышатся несколько голосов: домбриста, автора, присутствующих туркмен. Музыка вызывает 
в сознании персонажей разные, порой противоположные рефлексии: Жонеут оплакивает былые по-
беды, пленный домбрист, словно суровый судья, выносит свой приговор, присутствующие туркмены 
думают  о  краткости  человеческой  жизни  и  о  более  высоком  и  достойном  назначении  человека  на 
земле,  нежели  бессмысленное  и  жестокое  истребление  соседей.  В  полифонии  голосов  персонажей 
повести «Баллада забытых лет» А.Кекильбаев раскрывает общечеловеческие ценности, которые ста-
новятся близки после игры домбриста даже видавшим виды туркменам. 
Не  случайно  автор  завершает  повествование  о  Жонеуте,  показывая  его  душевные  страдания  и 
последние  мысли  персонажа,  что,  по  мнению  А.С.Исмаковой, «более  убедительно,  чем  последнее, 
априорное слово всезнающего автора»
2
 (346). В целом же анализ душевных страданий и мук, послед-
них  минут  жизни  Жонеута,  картины  видений,  бредовых  состояний  героя  помогают  А.Кекильбаеву 
исследовать диалектически неразрывную взаимосвязь внутреннего развития персонажа с обстоятель-
ствами, проявляющуюся в ярко направленном поступке. В образе Жонеута намечаются внутренние 
противоречия, столкновение морально-нравственных представлений о выборе им общественной ли-
нии поведения. Последние дни жизни Жонеута, раскрытые автором через внутреннюю речь, демон-
стрируют перед читателем несостоятельность устремлений героя, его моральное поражение и одино-
чество. 
В  «Хатынгольской  балладе»  писатель  обращается  к  известной  притче  о  покушении  на  жизнь 
Чингис хана и о том, как слабая женщина, тангутская ханша, сумела не только сохранить свою честь, 
но  и  отомстить  хану.  В  повести  А.Кекильбаев  проникает  в  психологию  грозного  Чингисхана.  Изо-
бражая  последние  годы  его  жизни,  писатель  акцентирует  внимание  преимущественно  на  детально 
воссозданной внутренней речи властителя. Уже в самом начале повести писатель детально описывает 
историю десяти перстней на руках Чингисхана, где за каждым — история судьбы его хозяев. Через 
внутреннюю речь Чингисхана А.Кекильбаев раскрывает психологию главного героя: грозный прави-
тель, вспоминая историю каждого перстня, понимает, что две вещи остались не подвластны ему: «он 
не мог победить не только бесстрашную гордость … но и ненасытную жадность»
1
 (298). 
Внутренняя речь Чингисхана создается такими художественно-изобразительными приемами, как 
психологический параллелизм, сравнение, уподобление, которые выполняют функцию самоанализа и 
размышления главного героя: «Да-а… Каждый из перстней имеет свою судьбу. Вот этот ярко-крас-
ный рубин, будто капля крови, оброненная в снег белым маралом, достался после набега на Бухару. 
… Жена городского начальника вошла в шатер, не склонив головы. …на ее тонком длинном пальце 
ярким огнем блеснул драгоценный рубин. И в тот же миг он подал страже знак. Кривые сабли блес-
нули за спиной женщины, и десять белых, тонких, словно корешки камыша, пальцев упали к ногам 
повелителя. Из больших глаз выкатились две слезы, но … она тут же застыла, словно окаменела, уп-
рямая и непокорная. 
И рубиновый перстень женщины, которая не убоялась властителя, сумевшего смять, как сухую 
траву, целых полмира, с тех пор по праву принадлежит ему. Старая память о несломленой женской 

57 
гордости» (297). Пример  психологического  параллелизма  «рубин,  будто  капля  крови,  оброненная в 
снег  белым  маралом».  Сравнение  и  уподобление  раскрываются  во  фразах: «десять  белых,  тонких, 
словно корешки камыша, пальцев», «смять, как сухую траву, целых полмира». 
Все события последних дней жизни Чингисхана даны автором как цепь воспоминаний, душев-
ных движений, сновидений правителя. Так, Чингисхана уже не радует холодный шелк простыней, где 
так часто любил он предаваться утехам с молодыми красавицами. Все чаще просыпаясь, он с беспо-
койством смотрит на свои пальцы, все ли они целы, так как мысли обращают его к далеким дням, где 
воины по его приказу отрубали тысячи пальцев дерзких рук, не желавших покориться ему. И все ча-
ще сознание старого правителя посещают воспоминания о былых походах, о пролитой крови и жес-
токих  завоеваниях.  Вместе  с  тем  внутренняя  речь  Чингисхана  приобретает  философское  звучание, 
мысли  его  возвращаются  к  пониманию  сути  человеческой  жизни  и  философии  правления.  Иногда 
сознание вырывает из памяти отдельные эпизоды, хаотично смешивает их, тогда мир кажется власти-
телю полностью подчиненным его желаниям.  
Автору важно не просто показать последние дни жизни грозного хана, но и раскрыть основную 
идею своей повести — мысль о гордости и воле человека перед жестоким тираном, о несгибаемости 
человеческого достоинства. Словно в преддверии этого А.Кекильбаев вводит в повесть мотивы сно-
видений Чингисхана: обнаженная белотелая красавица и холодный кинжал, предупреждающий о по-
кушении. В этой связи одной из составляющих для понимания проблематики повести является внут-
ренняя речь верного слуги правителя — охотника Кахара. Не случайно в финале повести Чингисхан 
видится Кахару не грозным повелителем, а маленьким сгорбленным стариком, сидящим на пышной 
постели. Внутренняя речь Кахара направлена на раскрытие основной темы повести «Хатынгольская 
баллада» — моральной победы несгибаемой гордости и чести тангутской ханши Гурбельжин, ранив-
шей Чингисхана и нашедшей смерть в волнах реки. Отношение автора к персонажам повести прямо 
не  выражается,  внутренняя  речь  вычленяется  из  авторской  повествовательной  сферы,  психология 
персонажа  раскрывается  опосредованно.  По  замечанию  А.С.Исмаковой: «Кекильбаеву  важно  было 
оживить  не  столько  притчу,  сколько  голоса  и  мысли  социально  разных  персонажей,  с  их  разными 
точками зрения, с разными представлениями о человеческой жизни» 
2
. Е.Сидоров отмечает: «Психо-
логический анализ у него (А.Кекильбаева — А.Ж.) заметно опирается на достижения русской и евро-
пейской классики. Писатель прививает к древу национальной традиции черенки мирового художест-
венного опыта и делает это с чувством меры, бережно сохраняя корневые пласты казахского нацио-
нального мироощущения»
3
. 
Таким  образом,  в  повестях  А.Кекильбаева  «Баллада  забытых  лет»  и  «Хатынгольская  баллада» 
ассоциации движут ход событий, прошлое всплывает в сознании Жонеута или Чингисхана по ассо-
циации с настоящим, как внутреннее, связанное с ним. Одной из особенностей писательского стиля 
А.Кекильбаева является и то, что зачастую переход в плоскость сознания того или иного персонажа 
происходит без авторского предупреждения. Писателю важен, прежде всего, процесс раскрытия пси-
хологии жестокого воина Жонеута и грозного Чингисхана. На это работает все в произведении: внут-
ренняя речь главных героев, полифония голосов персонажей повести, сложное психологическое со-
стояние,  которое  ищет  адекватного  воплощения.  Внутренняя  речь  Жонеута  или  Чингисхана  обры-
вочна,  порой  нелогична,  психологически  нагружена.  Автор  находит  воплощение  внутренней  речи 
персонажей  в  ритме,  экспрессивности  речи,  инверсии,  повторах,  уподоблении  и  сравнении. 
А.Кекильбаев  обращается  к  внутренней  речи  как наиболее  выразительной форме  изображения  пси-
хологии героя, что свидетельствует о значительном обновлении казахской литературы 60–80-х гг. и 
качественно новом уровне художественности. А.Кекильбаев использует внутреннюю речь для более 
убедительного воплощения не только идеи произведения, но и как средство раскрытия образа персо-
нажа. И это позволяет утверждать, что казахская литература выравнивается с мировым литературным 
процессом, сохраняя при этом национальные черты. 
В повестях А.Кекильбаева «Баллады забытых лет» и «Хатынгольская баллада» внутренняя речь 
явилась  также  и  основным  способом  познания  индивидуальности.  Психологическое  состояние  пер-
сонажа становится центром и координатором всей фабулы повести, поэтому важным для понимания 
конфликта является исследование поэтического видения мира через сознание героя. Проблемы обще-
человеческие  преломляются  в  сознании  персонажей,  раскрывая  их  внутренний  мир  и  отношение  к 
происходящим  событиям.  Это,  по  нашему  мнению,  свидетельствует  о  новом  качественном  сдвиге 
казахской прозы 60–80-х гг. ХХ в. и ее уверенном вхождении в мировую литературу. 
 
 

58 
Список литературы 
1.  Кекильбаев А. Баллада забытых лет // Кекильбаев А. Баллады забытых лет. — М., 1979 (Произведения писателя цити-
руются по этому изданию с указанием страницы в тексте). 
2.  Исмакова А.С. Казахская художественная проза. — Алматы, 1998. 
3.  Сидоров Е. В поисках истины. Статьи и диалоги о литературе. — Алма-Ата, 1983. — С. 261. 
 
 
 
 
 
ƏОЖ 82.09:82–95.574 
С.У.Такиров  
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
ƏДЕБИ  СЫН  ЖƏНЕ  КЕҢЕСТІК  ИДЕОЛОГИЯ 
Мақалада автор ХХ ғасырдың 40–50 жылдарындағы қазақ əдеби сынның жетістігі мен олқы-
лығы, ізденістері мен іркілістері жайлы сөз етеді. Кеңес дəуіріндегі сынның түрлі саяси-əлеу-
меттік мəселелермен сабақтас күрделі ғылыми белестерден өткенін, маркстік-лениндік əдіс-
нама бағытын ұстана отырса да, тың ізденістермен көрінгенін де сарапқа салады. 
This article devotes the succes and problems, finds and guestions of literaturial critic for 40-50 years 
of XX century. The contacts of critic bu political-social problems, scientic ways, marks-lenin method-
ology are analysed. Scientific ways, marks-lenin methodology are analysed. So, facts of finds are 
showed. 
 
Əдеби сын маркстік-лениндік əдіснама талабына бағындырылса да, бүгінгі таңда тарихқа айна-
лып отырған қадамдарында əдебиеттанудағы өзіндік орнын айқындауда, жетістігі мен кемшілігі қа-
тар түсіп отырған жанрлық сипатын негіздеуде айтарлықтай табыстарға қол жеткізген болса, соны-
мен қатар таптық таным мен партиялық басшылық сияқты қате теориялар шылауынан шыға алмауы 
заңды еді. Сондықтан да аталған кезеңдегі ұлттық əдеби сынның болмыс-бітімін жетістігі мен кемші-
лігі тұрғысынан жан-жақты қарастыру ― күрделі мəселе. 
Кеңес  дəуіріндегі  қазақ  əдеби  сыны  өзінің  қалыптасу,  даму  тарихында  түрлі  саяси-əлеуметтік 
мəселелермен сабақтас күрделі ғылыми белестерді де басынан өткергені белгілі. Əсіресе 1940–50 жж. 
ұлттық  əдебиеттануда,  соның  ішінде  əдебиет  сыны  тарихында,  жетістігі  мен  олқылығы,  ізденістері 
мен іркілістері мол аса бір қайшылықты кезең болып табылады. 
Себебі қазақ əдеби сыны күрделі қоғамдық қиындықтар мен идеологиялық қайшылықтарға қара-
мастан, тарихи сабақтастық арнасында дамуға бет алумен қатар, маркстік-лениндік əдіснама бағытын 
ұстана отырса да, тың ізденістерімен көрінді. Алайда соны қадамдардың өзі партиялық қаулы-қарар-
лар арқылы бірде мақталып, енді бірде датталып жатты. Мұның өзі аталған кезеңдегі сынға тəн си-
патты айқындай түседі. Біріншіден, отызыншы жылдар ойранынан ойсыраған, солақайшылыққа ұшы-
раған əдеби сын қырқыншы жылдар басында жандана бастағанымен кезекті қаулылар арқылы тығы-
рыққа  тірелсе,  екіншіден,  қырқыншы  жылдар  соңы  мен  елуінші жылдар  басындағы  қаулылар  жəне 
«жылымыққа»  тəн  жаңғыру  кезеңіндегі  қаулылардан  туындаған  басты  кемшіліктен  арылуға  деген 
бетбұрыстан айқын аңғарылды. 
Демек, сын табиғатына тəн мұндай қайшылықтарды бір ғана маркстік-лениндік ұстанымдар тұр-
ғысындағы қағидалармен екшеу де таяздық болар еді. Басты мəселе 1940–50 жж. қазақ əдебиеті сы-
нының ізденісі мен іркілісіне, дамуы мен дағдарысына қатысты ғылыми-зерттеушілік, əдеби-теори-
ялық  жəне  сыншылдық-эстетикалық  өзекті  мəселелерді  қасаң  идеология  мен  тоталитарлық  жүйеге 
тəн  кереғарлық  жəне  бұрмалаушылықпен  тығыз  бірлікте  алғанда  ғана  объективті  қарастыруға  жол 
ашылмақ. 
Əдеби сындағы тоталитаризм зардабы КСРО елдерінің бəріне де ортақ құбылыс. Алайда əдебиет 
тарихы  бұрмаланып,  көркем  сыны  барынша  ойсырап,  зиялылары  көп  қуғын-сүргін  көрген  ұлт  рес-
публикалары болды. Мəселен, əдебиет пен өнердегі татар, башқұрт, украин ұлтшылдығы сияқты сая-
си-идеологиялық науқандар соның нақты дəлелі бола алады. Академик Н.Конрадтың пікірінше, түрлі 
ұлттар əдебиетіндегі өзара ұқсас құбылыстардың болу себебі ― бұл «вступление разных народов на 

59 
одну и ту же ступень общественно-политического и культурного развития и близость форм, в кото-
рых это развитие проявляется»
1
. 
Түрлі саяси-қоғамдық жəне мəдени даму бағытында болатын елдердің бар екендігі мəлім, алайда 
бұрынғы КСРО жағдайына келсек, бірінші кезекке кеңестік идеологияның шыққанын айрықша айтқа-
нымыз  абзал.  Аталмыш  кезеңде  дүниеге  келген  туындыларға  профессионалды  деңгейде  баға  беру, 
ұлттық  əдебиет  жетістіктерін  əлемдік  деңгейдегі  жалпыадамзаттық  құндылықтармен  органикалық 
бірлікте  қарастыру,  өзге  ұлттар  əдебиетіндегі  ұқсас  жайттармен  тығыз  байланыста  қарастыра  оты-
рып, адам болмысының қыр-сырына үңілу, генезисін ашу сияқты эстетикалық мақсат-міндеттер «тар-
тыссыздық» теориясының тасасында қалып қойғанын жасыру мүмкін емес. Осының нəтижесінде қа-
ламгер бойында қалыптасқан асқан сақтық, секемденушілік көркем туындыдан ғана емес, сол көркем 
туындының эстетикалық құндылығын саралап, бағалайтын əдеби-көркем сынға да тəн болғанын айт-
қан орынды. Бұл айтылғандар мына төмендегідей ғылыми ой түюімізге негіз болатын сияқты. Қазақ-
тың ұлттық əдебиетінің тарихында серпінді даму дəуірі, санаға сілкініс пен серпіліс əкелген дəуір ХХ 
ғасырдың алпысыншы жылдарынан басталса, сол бір өнімді де жемісті кезең өз бастауын тоталитар-
лық тəртіптің ең бір асқынған тұсы елуінші жылдардың алғанын атап айтқан жөн. Қаламгер санасына 
айрықша серпіліс əкелген кезеңдегі əдебиет те, оның сыны да, сондай-ақ кеңестік идеологияның қы-
лышынан қан тамған саясаты да — бəрі-бəрі де М.Бахтиннің мына пікірімен айрықша байланыста кө-
рінеді дегіміз келеді. Ол: «…каждая эпоха имеет свой ценностный центр в идеологическом кругозоре, 
к которому сходятся все пути и устремления идеологического творчества. Именно этот ценностный 
центр  становится  основной  темой  или,  точнее,  основным  комплексом  тем  литературы  данной  эпо-
хи», — деп жазады
2
. Ал қазақ руханиятының, яғни сөз өнері мен əдеби сынының, көрген теперіші де 
аз болған жоқ. Саяси зобалаң толқындары ұлт əдебиеттануын, əдеби сынын ойсыратумен қатар, көр-
кем  сынды  əдебиеттанудағы  жетекшілік  сипатынан  да  айырды.  Саясат  шылауындағы  кешегі  кеңес 
əдеби  сыны  идеология  құралына  айналуының  əсерінен  партиялық  басшылық  тарапынан  саяси  нау-
қанға орай ұтымды пайдаланылып та отырды десек, мұндай олқылықтан қазақ əдеби сыны да шет қа-
ла алмады. Əсіресе тұрпайы социологиялық сындардың əдебиеттің көркемдік дамуына, эстетикалық 
пікірдің өрістеуіне керағар əсер етті. Оның негізгі əрі басты себебі: «Оның əлеуметтік сипатын асыра 
бағалап, таптық, партиялық көзқарас деңгейіне дейін көтерген сол кезеңдегі партиялық мемлекеттік 
саясаттың тікелей салдары еді»
3
. 
Жалпы М.Əуезовтің «Абай жолы» эпопеясы туралы көптеген мақалалар мен сын-зерттеу еңбек-
тер жазылды. Осының ішінде атап өтетін жұмыстың бірі көрнекті сөз зергері Ғ.Мүсіреповтің «Абай 
романы туралы» деген баяндамасы. Басы талай дау-дамайға түскен халқымыздың мақтанышы болған 
осы ұлы туындыны сонау 1943 ж. «Абай» — əрі шын бейнесін көрсете алған ұлттық роман, əрі мəде-
ниетті ерлердің жақсы деген қай романымен болса да салыстыруға болатын роман. 
Мінекей, тап осы қасиеттер біздің бұдан бұрынғы əдебиетімізден ала-құла табылса, «Абайдан» 
түгел табылады. Əлі орындай алмаған ісімізді Мұхтар орындап шықты», — деп қазақ əдебиетіндегі 
алғашқы тарихи романды жоғары бағалауы, көркемдік танымның айқындығын танытса керек
4
. Ғабең-
нің  баяндамасы  терең  ойларымен  құнды,  автор  мұнда  көркем  шығарманы  талдаудың  жазушыға қа-
жетті пікірлер айтудың тамаша үлгісін көрсетіп, əдеби сынның эстетикалық табиғатына да танытқан. 
«Абай» романы туралы сыншылдық ой-пікір əдеби сынның көркем туынды табиғатын саралау, 
жанрлық сипатын талдау, əдеби даму барысын сын тезінен өткізу сияқты келелі мəселелерге батыл 
бара алатынын көрсеткенімен де, көркем əдебиеттің басты мақсаты — коммунистік идеологияның та-
лабына орай совет шындығын, кеңестік құрылысты нығайтуға байланысты шығармалар жазу міндеті 
тұрды. 
Сонымен қатар əдебиет пен өнер мəселелері бойынша 40-шы жж. екінші жартысында қабылдан-
ған партиялық қаулы-қарарлар қоғамдық ғылымдарға, əсіресе ұлттық сөз өнеріне ауыр зардаптарын 
тигізді.  Қандай  да  болмасын  ғылым  саласы  мен  көркем  шығармалардан  ұлтшылдық  пен  буржуази-
ялық ауытқушылық сипатындағы қателіктер, қазбалаған идеологиялық қыспақ өрістей түсті. Мұндай 
келеңсіз тенденция 1940 жж. соңына қарай өз биігіне жетті де, 1950 жж. басында шешуші сипатқа ие 
болды. Əсіресе 1947 ж. 21 қаңтарда шыққан ҚК(б)П ОК «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл жəне 
əдебиет институтының жұмысындағы өрескел қателер туралы» қаулысының қатерлі зардаптары өте 
үлкен болды. Бұдан кейін саяси зобалаңның жаңа толқынына жол ашылды да, ұлт зиялыларын қуда-
лау, соттау науқаны ұласты. Сонымен қатар қазақ халқының көрнекті тұлғалары Дулат, Шортанбай, 
Ғ.Қарашев, Ш.Бөкеев, Н.Орманбетұлы т.б. əдеби мұраларын жоққа шығарумен қатар халқымыздың 
көрнекті туындысы «Абай» романының жетістіктерін де теріске шығаруға дейін барды. М.Əуезовтің 
абайтанудағы ізденістеріне тағылған айыптаулар аз болғандай, енді «Абай» романының саяси кемші-

60 
лігін  қазбалауды  көздеген  солақай  сипаттағы  мақалалар  да  жариялана  бастады.  Бұның  бастауында 
сол кездегі ҚК(б)П Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Ж.Шаяхметовтың Алматы қаласында зия-
лы қауымның алдында жасаған «Идеология майданындағы қызметкерлердің айбынды міндеттері» ат-
ты баяндамасы тұрды. 1947 ж. 14 наурыздағы «Социалистік Қазақстан» газетінде шыққан. Сақтаған 
Байешевтің  «Профессор  М.Əуезов  өткендегі  қателерінің  шырмауында»  мақаласында: «Соңғы 15 
жылдың ішінде жазғандардың бəрі «Айман-Шолпан», «Хан Кене» пьесаларынан бастап, ең соңғы жа-
зып жүргені «Абай» романына дейін — ескі тақырыпқа арналған» — деп, қаламгердің қазақ əдебиеті 
тарихына, абайтануға байланысты жазған ғылыми-зерттеушілік еңбектері мен қоса көркем шығарма-
ларын да жоққа шығарады. Міне, осыдан кейін жанталасқан М.Əуезов Сталиннің өзінен көмек сұрап 
оған 1947 жылы хат жазды. Хатында: «Тяжелое обвинение, возведенное на меня на страницах казах-
ской республиканской газеты «Социалистік Қазақстан» от 14 марта н.г. в статье т. Баишева, — свело 
всю  мою 30-летнюю  писательскую,  научно-исследовательскую  деятельность  в  вузах  Казахстана  к 
систематической, упорной антисоветской сущности…». 
… Обращаюсь к вашему справедливому и высшему суду отца и друга советских писателей, со-
ветских ученых с просьбой — помочь реабилитировать мою деятельность, мое имя скромного труже-
ника культурного фронта, чтобы я мог трудиться нормально на пользу своей советской Родины», — 
деп тыныш жұмыс жасауға мүмкіндік сұрады
5
. 
Бірақ бұл хаттың жазушыға еш пайдасы тимеді. Сондай-ақ қаламгерлерге 1949 ж. «Абай» рома-
нының алғашқы екі кітабы үшін алған Бірінші дəрежелі Сталиндік сыйлықтың да, Қазақ ССР Ғылым 
академиясының  толық  мүшелегінің  де  ешқандай  көмегі  болмады.  Елуінші  жылдардың  басындағы 
Абайдың ақындық мектебіне байланысты туған дау-дамай қаламгердің ақын мектебі жайлы пікірлері 
көрініс тапқан «Ақын аға» романына да тиді. Көркем шығарма сол кезеңдегі кеңестік əдебиетте үс-
темдік  құрған  маркстік-лениндік  əдіснаманың  партиялығы,  таптық  принциптері  тұрғысынан  сынал-
ды. Романға көркем шығарма ретінде ғылыми-теориялық талдау жасалмады. Осы туынды туралы жа-
зылған кейбір сын мақалалардың өзі сол уақытта шыққан партиялық қаулы-қарарлардың айтқанынан 
шыға алмады. Сонымен қатар Шəкəрім мен Көкбайға байланысты ақынның шəкірттері романға кіргі-
зілмеу керек деген теріс көзқарас өріс алды. Мысалға, 1951 ж. «Əдебиет жəне искусство» журналы-
ның № 7 санындағы С.Мұқановтың «Абайдың шəкірттері туралы» деген мақаласында: «Əуезов жол-
дастың Шəкəрім бандит боп өлгеннен кейін де оған мейірімді көзбен қарауы, ең жеңіл тілмен айтқан-
да, — ұят. Əуезов жолдастың былтыр басылып шыққан «Ақын аға» деген романында Абай шəкіртте-
рінің бірі боп Шұбар деген жүреді. Оның Шəкəрім екені өзінен-өзі көрініп тұр» десе, енді бір тұсын-
да «Ақын аға» атты романда «бұл шəкірттер» тағы мақталып, романның өзекті уақиғаларының бірін 
өрбітіп отырушылар болады», — деп М.Əуезовтің қателігін сынға алады. Осы сияқты ұрда-жық сын 
мақалалардың салдарынан жазушы «Ақын аға» романындағы Абай шəкірттері туралы айтқан құнды 
ой-тұжырымдарын  өзгертуге  мəжбүр  болып,  романның  жаңа  нұсқасын  жазды,  бірақ  бұған  қанағат-
танбаған, сол кездегі кеңестік идеологияның қолшоқпары болған сын М.Əуезовке шабуылды одан əрі 
үдете  түсті.  Қазақстан  ОК 1951 жылғы  VІІІ  пленумында  жасаған  «Республиканың  партия  ұйымда-
рында идеологиялық жұмыстың жайы мен оны жақсарту шаралары туралы» деген баяндамасында бі-
рінші хатшы Ж.Шаяхметов: «М.Əуезов отызыншы жылдардың өзінде «Хан Кене» деген ұлтшылдық 
пьесасындағы Кенесары Қасымовты жəне оның қозғалысын жақтады. М.Əуезовтің 1949 ж. «Əдебиет 
жəне искусство» журналында басылған «Ақындар ағасы» деген жаңа романында да Кенесары Қасы-
мовты өз басын біраз дəріптегендік болды» — деп, Е.Бекмаханов, Е.Ысмайылов, Қ.Бекхожин, С.Мұ-
қановтармен қоса М.Əуезовтің жаңа шығармасының да «қателігін» көрсете кетеді. 
1952 ж. 2 қарашасы күнгі «Казахстанская правда» газетінде шыққан М.М.Сильченконың «Новый 
роман об Абае» мақаласында: «Ақын ағаның» оқырман қауымға таратылуға еш құқысы жоқ, ол қате 
пікір  қалыптастырады,  шындықты  бұрмалап  көрсетеді», — деп  жазады.  Сыншының  «М.Əуезовтің 
романы  шындықты  бұрмалайды,  оқырманды  жаңылыстырады»  деуінің  астарында  «керітартпашы-
лық», «ескішіл» деген саяси айыптаулардың жатқаны анық. Бұл сыңаржақ пікір. Осы газеттің бетін-
дегі «По поводу романа Ауэзова» «Абай» атты сын мақала арқылы жалғасын тауыпты. Онда да əде-
биеттің ұлттық ерекшелігі мен халықтық сипаты еш ескерусіз қалып, «феодалдық-патриархалдық ес-
кішілдікті дəріптейді» деген біржақты пікір айтылды. 
Белгілі əдебиетші, ғалым Р.Бердібай ағамыз «Мұхтар шыңы» еңбегінде: «Бұл мақала М.Əуезовке 
жала жабудың барып тұрған сорақы көрінісі ғана емес, ұлт зиялысына деген озбыр астамдықтың, ұлы 
орысшыл  шовинистіктің  асқынған  түрі»
6
, — деп  жазғанында,  үлкен  шындық  жатыр.  Шығармаларын 
осы сияқты сын сойылына алған мақалалардан кейін жазушы амалсыздан ұлттық сөз өнерінің биік тұл-
ғалары Дулат, Шортанбайлардың аттарын 1953 ж. жарияланған «Абай» романынан алып тастады. Мұ-

61 
хаң романдағы Дулат ақынның атын Барлас деп не себептен өзгерткенін былайша түсіндіреді: «Абай» 
романының  бұрынғы  баспаларында  осы  тұста  Дулат  аталатын.  Қазір  екі  түрлі  орынды  себеп,  дəлел 
бойынша мен Дулат атын романнан мүлде өшіремін де, оның орнына, жаннан шығарылған, жалаң бей-
не ретінде суреттелетін Барлас деген ақын атын қолданамын. Бұның бірінші себебі, 1951 ж. қазақ тари-
хы мен қазақ əдебиеті тарихын зерттеудегі жіберілген идеялық-саясаттық өрескел қателіктер жөнінде 
партиялық əділ сын, қаулы-қарарлар туды. Осы ретте менің өзімнен де кеткен зор қателіктер болғанын 
партия сыны əділ, айқын ашты. Соның бір түрі осы Дулат, Шортанбай сияқты феодалдық-хандық салт-
сананың жоқшыларын, зиянды түрде дəріптей зерттеу болатын. 
Əдебиетшілік зерттеу жөнінде бұрын мен ойлаған қателік пікірлер «Абай» романының осы тұ-
сында, жаңағыдай кертартпа сананың, халыққа жат бірнеше ақындарының атын орынсыз атауды ту-
ғызған. Дулат соның бірі болғандықтан өшіремін. Бұрынғы қатемді түзеу ретінде өшіремін… 
…кейінгі  беттерде  Шортанбай  сияқты  кейбір  аттарды  да  осындағы  айтылған  себеппен  əдейі 
өшірдім, өзгерттім»
7
. 
Бұл сол кезеңнің шындығын танытумен қатар, əдеби сында орын алған қателіктер сыр-сипатын, 
қиратқыш күшін де танытады. Кеңестік идеология əдебиет пен көркем өнер саласындағы саясатында 
«тұрпайы социологизм» теориясының ықпалындағы солақай көзқарасқа еркіндік бере бастады. 
1953 ж. 3 қаңтардағы «Правда» газетінде П.Кузнецовтың «Сынау орнына мадақтағандық» деген 
мақаласында  З.Кедринаның  М.Əуезовтің  шығармашылығына  арналған: «З.Кедрина  М.Əуезовтің 
творчествосындағы феодалдық-рулық ескілікті дəріптеу жəне революциядан бұрынғы қазақ ауылын-
да  болған  таптық  қайшылықтарды  жуып-шаю  сияқты  кемшіліктерді  бүркемелейді» — деп,  енді 
М.Əуезов туралы жазылған ғылыми жұмыстарды да партиялық сынға алып, қаламгердің қателіктерін 
Одақ көлеміне «жария» етті. М.Əуезовтің ғылыми-зерттеу еңбектері мен абайтанудағы қателіктерін, 
көркем  шығармаларындағы  ұлтшылдығын  дəлелдейтін  осы  сияқты  ұрда-жық  сын  мақалалар  сол 
уақыттағы  мерзімді  баспасөзде  жиі  шығарылып  тұрды.  Мысалға; «Социалистік  Қазақстан» 
(04.07.1951) газетінде «Абайды зерттеудегі бұрмалаушылыққа қарсы», «Лениншіл жас» (15.07.1951) 
газетінде  Б.Сахариевтің  «Абай  шəкірттері  дегендер  кімдер», «Казахстанская  правда»  газетінде 
М.Сильченко  мен  Н.Смирнованың  «Правдиво  освящать  жизнь  и  творчество  Абая»,  С.Нұрышевтің 
«До конца искоренить буржуазный национализм и абаеведение» т.б. көптеген мақалаларды атап ай-
туға болады. 
Əдеби сын елуінші жылдардың басындағы партиялық қаулы-қарарлардың талап-тілегінен шығу 
мақсатын ұстанды. Ұлттық əдебиетте образдар жүйесі туралы ғылыми-теориялық пікірлер айту көп 
жағдайда  назардан  тыс  қалды.  Бүкіл  кеңес  əдебиетіндей,  қазақ  əдебиетінде  де  «тапсырмалы»  тақы-
рыптарды жырлау, социалистік қоғам жетістіктерін, халықтар достығын, партияны, «күн көсемдерді» 
жырлау  белең  алды.  Оған  бүкіл  əлем  мойындаған  «Абай  жолы»  эпопеясының  солақай  сынға  ұшы-
рауы дəлел. 
Сын көркем əдебиетті ғылыми жəне эстетикалық талаптарға сай теориялық негізде талдау мен 
дəйектеуде елеулі кемшіліктерге жол берумен шектеліп қоймай, əдебиеттанудың ұлттық мүддеге та-
мыр тартатын түйінді мəселелерінде де «қиратқыш» мəнге ие болғанын байқаймыз. Атап айтқанда, 
қазақ эпосы, тарихи жырлар жəне əдеби мұрадағы тарихи тұлғаларды, Абайдың ақындық мектебін, 
əдебиет  тарихындағы  көрнекті  ақын-жазушылар  шығармашылығын,  белгілі  сыншы,  əдебиетші-ға-
лымдар зерттеулерін «ұлтшылдық» тұрғыда айыптаулар идеологиялық науқанның нақты мысалдары 
бола алады. 
Қырқыншы-елуінші  жылдардағы  ұлттық  əдеби  сынның  болмыс-бітімін  ғылыми-зерттеушілік 
тұрғыда қарастыра келіп, біз оның іштей шартты түрде алғанда үш кезеңді бастан өткергенін байқай-
мыз. Бірінші: 1940–46 жж. аралығындағы əдеби сынның ғылыми жəне теориялық ізденістерге ұмтыл-
ған кезеңі. Екінші: 1947–55 жж. аралығындағы «тұрпайы социологизм» теориясы ықпалындағы дағ-
дарыстар мезгілі. Үшінші: 1956–60 жж. «жылымық» əсерінен туындаған тың ізденістер уақыты. 
Сонымен қатар қырқыншы-елуінші жылдардағы ұлттық əдеби-көркем сынның қалыптасу, даму 
жолындағы бітім-болмысын таныту мақсатында негізгі ұстанымдарды тұжырымдай саралар болсақ, 
біріншіден, аталған кезеңдегі əдеби сыннан тек кемшіліктер мен қателіктер қазбалау қандай да бол-
масын зерттеудің ғылыми принципіне қайшы келетіні белгілі. Бұл ретте қырқыншы жылдар басында 
ұлттық  ғылыми-зерттеушілік  ой-пікір  мен  əдеби  сын  идеологиялық  бақылаудың  аз  ғана  босаңсуын 
барынша тиімді пайдаланып, қазақ əдебиеті тарихының түйінді мəселелерінде батыл зерттеулер жа-
сай алды. Мысалы, əдебиет тарихының бел-белестерін тарихи шындыққа сай зерттеу барысына сын 
да өз үлесін қосып, ХVIII–ХХ ғғ. əдебиеті өкілдерінің əділ бағасын алуға, эпостық жырлардың наси-
хатталып,  ұлттың  тарихи  жадын  серпілтуге  ықпал  ете  білді.  Сондай-ақ  Абылай,  Кенесары,  Сырым 

62 
сынды ұлт мақтанышына айналған тарихи тұлғаларды объективті зерттеу ісіне əдебиетші, сыншы ға-
лымдар да үлес қосты. Ең бастысы, қырқыншы-қырық жетінші жж. аралығындағы əдеби сын көрнек-
ті туындыларды таза идеологиялық тұрғыдан бағалау, талдау сияқты кемшіліктерден біршама арыл-
ды. Мəселен, «Абай» романын талдаудағы құнды пікірлер мен Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қа-
зақ поэзиясын бағалаудағы эстетикалық пікірлерді айтуға болады. Мұның өзі жеке басқа табыну сал-
дарынан көрнекті сыншы, əдебиетшілерден тегіс айрылған ұлттық əдебиеттану, соның ішінде əдеби 
сын үшін басты табыс, үлкен жетістік болғаны сөзсіз. 
Екіншіден, қырқыншы жылдардың соңындағы қаулы-қарарларда маркстік-лениндік əдіснама қа-
ғидаларының ерекше басшылыққа алынуы қазақ руханиятына кері əсер етті. Бір ғана «Қазақ ССР Ғы-
лым  академиясы  Тіл  жəне  əдебиет  институтының  жұмысындағы  өрескел  саяси  қателіктер  туралы» 
қаулы «тұрпайы социологизмнің» солақай сынының қайта жандана түсуіне негіз болды. Бұл əдебиет 
тарихының  көрнекті  өкілдерінің  мұрасына,  эпостық  жырларға  «буржуазияшыл–ұлтшыл», «діншіл» 
деген  үкім  шығаруға  жол  салып  берді.  Сондықтан  да,  орыс  əдебиеті  сынының  тарихын  зерттеуші 
В.Кулешов атап өткендей, əдеби сын таяздана түсті, кеңестік идеология талаптарына сай əдебиеттің 
таптығы, партиялығын негіз еткен тапсырысты орындауға көшті. 
Сынның өзі сынампаздыққа айналып, қаламгерлер шығармаларынан тек кемшілікті, қателіктерді 
қазбалау қасаң қағидаға ұласты. Елеулі деген туындылардың өзінен қайтсе де идеологиялық кемшілік 
табу əдеби сын үшін «үрдіске» айналды. Мысалға, М.Əуезов, Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов, Ə.Тəжібаев, 
Қ.Аманжолов, Қ.Бекхожин, Қ.Шаңғытбаев шығармаларын талдаудағы «тұрпайы социологизм» көрі-
нісі  соның  айғағы  еді.  Одақ  көлемінде  А.Фадеев  «БК(б)П  Орталық  Комитетінің  қаулысынан  дұрыс 
қорытынды жасайық» деген мақаласымен көрінді. Əдебиеттің саясат құралы екенін айқындай түсті. 
Үшіншіден, қырқыншы-елуінші жылдардағы əдеби сынға тəн басты ерекшелік оның саяси ұста-
нымдағы  өзгерістің  партиялық  қаулы-қарарлардан  өрбуі  деп  айта  аламыз.  Əрине,  сынға  тəн  негізгі 
олқылықтарды тек маркстік-лениндік əдіснама табиғатымен сабақтастыра беру біржақтылыққа ұрын-
дырмақ. Сондағы ізденіске тəн іркіліс негізінен əдіснамаға байланысты десек, маркстік-лениндік əдіс-
наманың таптық, партиялық қағидаларынан аттап өту мүмкін емес болатын. Мəселе аталған əдісна-
маны қалай жəне қайтіп ұстануда емес, партиялық қаулы бағытына негізделуінде. Біріншіден, кеңес-
тік жүйе жағдайында шығармашылық еркіндік болған жоқ. Еркін ойлы ұлт зиялылары қуғын-сүргінге 
түсіп отырды. Екіншіден, əдебиеттану, оның ішінде сындағы тарихи сабақтастық арасына тереңдей 
дендеу мүмкін емес болатын. Алайда жекелеген сыншы, əдебиетшілердің ғылыми табандылығы мен 
қайсарлығы  арқасында  ұлттық  əдеби  сын  өзінің  күрделі  белесіндегі  қиындықтарды  өткере  отырып, 
бүгіндері  де  өз  құндылығын  жоймаған  сыншылдық-эстетикалық  ой-пікір  білдіруде  батыл  қадамдар 
жасай алды. «Қазіргі кезде əдеби процесті, бүгінгі əдеби құбылыстарды жан-жақты зерттеуге, əдеби-
еттегі жалпы адамзаттық, ұлттық мүдделерді толық ескере отырып, көркем шығарманың қоғамдық, 
тəрбиелік, көркемдік мəнін терең ашып беруге мүмкіндік туып отыр»
8
. 
Төртіншіден, əдеби сынның қашанда эстетикалық табиғатына сай ұстанатын осынау мұрат-биігі-
нен табылуға деген ұмытылыстар қырқыншы-елуінші жылдардағы қазақ əдеби сыны үшін басты мақ-
сат болды. Алайда сол биік белестен шығу жолы тар жол, тайғақ кешуге толы болғанын көреміз. 
Қазіргі ұлттық əдебиеттану, соның ішінде əдеби сын сөз өнерінің көркемдік дамуын сын тезінен 
өткізуде  тəуелсіздік  талабы  тұрғысындағы  əдіснаманы  басшылыққа  ала  отырып,  əдебиеттің  қоғам-
дық, тəрбиелік мəнін ұлттық мүддемен тамырлас идеология негізінде қарастырылатыны заңды құбы-
лыс. Сондықтан да көркем əдебиетті, əдеби сынды қандай да болмасын кезеңнің саясатынан, идеоло-
гиясынан бөлек алып қарастыра алмаймыз. Демек, қырқыншы-елуінші жылдардағы қазақ əдеби сы-
нын да сол кезең идеологиясынан бөліп қарастыру мүмкін емес. Əдебиет пен идеология, саясат ара 
қатынасы күрделі арна десек, сынның да өресі мен өрісі тек идеология талабымен үндестігі тұрғысы-
нан ғана өлшенбесі анық. Мəселе сынның жетістігін тек саяси-əлеуметтік сипатында ғана емес, оның 
идеялығы, шыншылдығы, өмірмен байланыстылығы жəне ғылымилығы сияқты басты принциптерін 
берік  ұстануында.  Осы  бағыттағы  атап  айтарлық  жетістіктер 1940–50 жж.  қазақ  əдеби  сынына  жат 
емес. Оған М.Қаратаев, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Т.Нұртазин, М.Ғабдуллин, Б.Шала-
баев, Ə.Қоңыратбаев сынды аға буын ізін баса сынның түйінді мəселелерін шешуге З.Қабдолов, Т.Кə-
кішев, С.Қирабаев, Р.Бердібай, А.Нұрқатов, Б.Сахариев, М.Дүйсенов, Қ.Нұрмаханов, Х.Сүйіншəлиев, 
Ə.Дербісəлин,  Қ.Мұхаметханов,  Ы.Дүйсенбаев,  Н.Ғабдуллин,  М.Базарбаев,  З.Ахметов,  Ə.Нарымбе-
тов, Ш.Сəтбаева т.б. мол үлес қоса білді. Мұның өзі «жылымыққа» тəн жаңғыру кезеңінде əдеби сын-
да орын алған кемшіліктерді түзету, сынның эстетикалық жəне ғылыми сипатын арттыру мəселесінен 
айқын танылды. Сондықтан да бұл ізденістер аталған кезеңдегі сынның басты жетістігі ретінде қарас-
тырылды. 

63 
Əрине,  қырқыншы-елуінші  жылдардағы  əдеби  сында  əдебиет  пен  өнер  мəселелері  бойынша 
орын алған елеулі кемшіліктер аз емес. Сол қате теориялар табиғатын байыптағанда қазақ əдеби сы-
нының күрделі белестерді басынан өткергенін айқын аңғарамыз. Бұл өз кезегінде қырқыншы-елуінші 
жылдардағы сын тарихын, оның ғылыми өзекті мəселелерін жан-жақты тануда үлкен маңызға ие бо-
лып табылады. 
Сынның тарихын қарастыру оның тек кемшілігін, олқылығын ғана термелеу деген сөз емес. Əде-
би  даму  барысын,  жекелеген  қаламгерлер  шығармашылығын  талдауда  орын  алған  басты  олқылық-
тарды заман ағымы, дəуір талабы жəне идеологиялық ұстаныммен сабақтастықта алғанда ғана атал-
ған кезең сынының толық келбеті, тұтас табиғаты айқындалмақ. Осы тұрғыдан келгенде Т.Кəкішев-
тің  «Совет  заманында  жасалғандарды  сараламай,  құр  даттай  салу  жараспайды.  Өйткені  ол  кездің 
шындығы білімдарлық пен дəлелдікті талап етеді» деген пікірі ғылыми зерттеуде парасаттылық пен 
дəйектілікке шақыруымен ой салады 
9
. 
Тұжыра айтқанда, біз қарастырған уақыт қазақ əдеби сыны тарихындағы жетістігі мен олқылығы 
мол күрделі кезең. Тоталитарлық жүйе қыспағындағы идеологиялық өктем саясат ылаңына қарамас-
тан, ұлттық əдеби сын əдебиеттанудағы өзіндік тұғырын айқындады. Жанрлық тұрғыда кемелденіп, 
əдеби даму процесіне, жекелеген қаламгерлердің шығармашылық өсуіне ықпал ете білді. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Конрад Н. К вопросу о литературных связях // Известия АН СССР. Отдел литературы и языка. — 1957. — Вып. 4. — 
Т. 16. — С. 301–310. 
2.  Бахтин М. Литературно-критические статьи. — М., 1986. — С.46. 
3.  Ысқақұлы Д. Сын өнері. — Алматы, 2001. — 29-б. 
4.  Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. — Алматы, 1970. — 174-б. 
5.  В ЦК ВКП (б) товарищу Сталину // Абай. — 1997. — № 2–3 (34–35). — С. 142. 
6.  Бердібай Р. Мұхтар шыңы. — Алматы, 1997. — 116-б. 
7.  Əуезов М. Абай. Бірінші кітап. — Алматы, 1953. — 56-б. 
8.  Əдебиеттану терминдерінің сөздігі. —Алматы: Ана тілі, 1996. — 11–12-б. 
9.  Кəкішев Т. Сəкен сүйген арулар. — Алматы, 1997. — 288-б. 
 
 
 
 
 
ƏОЖ 82:821.512.122:82–31 
К.А.Төлеубаева 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 

жүктеу/скачать 3,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: