болса керек. Абай мұражайындағы қол-
бо латын... Домбырада қазақтың «Азамат
тар татын. Дойбы ойынында Ақылбайды
ұтатын адам бола қойған жоқ».
ған біз білетін екі әні бар. Біріншісі – «Ішік
ки дім бұлғыннан кәмшат жаға». Екіншісіне
шу ма ғы. Тек бұл жерде орын дау-
тып жүр. Негізгі жет кі зушісі – жа-
зу шы Мұхтар Әуезов. Мұхаң ның
куә бол ған. Қағылез апамыз ол ту-
дадан көрген тұңғышы. Ата дәстүрімен
биеленеді. Ел арасында Ақылбай қыстауы
ғар ған әні де бар. Көкен кейіннен «ақ-
тамақ» атанған. Ақылбайдың құш
Әуезұлы тыйып, тоқтатқан екен. Ақыл бай-
ғылы үш қаза болады. Мағауияның мез-
Абай ұлынан кейін дүние салады. Абайдың
Ақылбай Семейде қайтыс болған. Ол
өзінің қыстағы Тышқанға жерленген.
Ақылбай үйленген соң, атасы Құнанбай арнайы енші бөліп шығарғанын
білемін. Ақынның зираты сол жерде ме?
Балғынбек РЫСБЕК, Тараз
Ақылбайдың бейіті
?
Б I Л Г I М К Е Л Г Е Н Б I Р С Џ Р А Ћ
Б I Л Г I М К Е Л Г Е Н Б I Р С Џ Р А Ћ
Шәкірмен айтысқан Жұмакүлбай кім?
ДАТ!
Жандос ӘУБӘКІР, филология ғылымының кандидаты, доцент, Абайдың «Жидебай-Бөрілі»
мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайының директоры:
Абай шәкірттері өз
заманындағы қоғамдық-саяси
өмірден тыс қалмаған
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ
№161 (613)
14.09.2011 жыл
сәрсенбі
www.alashainasy.kz
e-mail: info@alashainasy.kz
6
Абай дүниетанымын зерделейтін
арнайы орталық бар
Алматыда Абай орталығы бар деп естимін. Ол қай жерде және
қашан ашылған? Қандай жұмыстар жүргізіп келеді?
Жадыра ҚУАНҚЫЗЫ, Талдықорған
Алматыдағы Абай орталығы
– ұлы ой
шыл атындағы Қазақ
ұлттық педагоги ка лық университе-
тінің бас корпусында. Сіз
дің
сауалыңыз ға Абай орталығының
мең ге ру шісі, филология ғылы-
мының кан ди даты Жабал Шойын-
бет жауап бе реді:
– Абай орталығы 2008 жылы
1 қыр күйек те ашылды. Бұл іске
мекеме Абай атын дағы Қазақ ұлт-
тық педагогикалық университетінің
ректоры, педагогика ғылымының
док торы, профессор Серік Жай-
лау ұлы Пірәлиев тікелей мұрын-
дық болды. Орталықта жеті адам
қыз
мет істейді. Біз Абайдың
мұрасын осы заманға сәйкес
ғылыми түрде қайта қарап, қазақ
ұлтын рухани құлдыраудан сақтап
қалу үшін Абай бастаған қазақ
даналарының дүниетанымын жас
ұрпақ сана
сына сіңірумен
шұғылданамыз. Осы мақсатта
жоғары оқу орнында абайтану
пәнін енгіздік. Бұл пән Абайдың
ақындығы емес, хакім Абайдың
даналығын оқытатын пән болып
ерекшеленеді. Ең басты жаңалы-
ғымыз – бұл пән жалпы мамандық
студенттеріне арналып отыр.
«Көп жаңалық қосып,
«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жы-
рының сондай бір нұс қасын
бергі кезде шығарушы – Абай
үлгісінен тәрбие алған Шәкір
Әбенов».
Әлкей МАРҒҰЛАН
Жұмакүлбай БАЗАРБАЙҰЛЫ
(1900-1989) Мұқыр болысында
(қазіргі ШҚО Абай ауданы Көкбай
ауылы) туып-өскен. Шыңғыс елінің
ежел ден қалыптасқан әншілік, жыр-
шы
лық, шешендік өнерін, сал-
серілік салтанатының үлгісін кейінгі
ұрпаққа үлгі-өнеге етіп жеткізген
жаны жайсаң, сегіз қырлы өнер иесі.
Аякөзде мал емдеушілер курсын
бітірген. Ол – халқының қуаныш-
қы зығының көркі, мұң-мұқтажын,
мұ рат-мүддесін жырлап, қайғы-қа-
сіретіне басу айтып, алданыш, тая-
ныш болған жан. Сондықтан тоқсан
жа саған қария әрқашан халықтың
құр метіне бөленді. Елі еркелетті. Жү-
кең әзіл-қалжың, тапқырлық өнері-
мен кәрі-жастың құрдасы, сырласы,
сыйласы бола білді. «Жүкең айтқан»
дейтін сөз, «Жүкеңше» дейтін мінез-
әрекет, ойын-оспақ, әжуа, мадақ
үлгісі көп. Көкбай ауылында ақын-
актердің қонысында «Жұмакүлбай
Шәкір құрдасы әрі досы Жұмакүлбаймен үнемі қалжыңдасып,
айтысып жүрген екен. Сол ақсақал туралы білгім келеді.
Ернұр БЕКЕН, Астана
бұлағы» деген бұлақ бар. «Қызыл
отаудың» меңгерушісі болған. 1934
жылы Алматыда халық өнерпаздар
слетіне қатысқан. Ол кезде Жүкеңнің
дауысы тік шырқайтын. Жұмакүлбай
Серке, Қалибектермен қатар
тапсырма бойынша қаншама образ
жасайды. Сынақтан сүрінбей өткен
Жүкеңді Алматыда қалуын сұрайды.
Тума талант елдегі бала-шаға жайын
ойлап, қала алмаған. Әртістігінен
бөлек, құймақұлақ зеректігі бар.
Арғы-бергі қисса-дастандар мен
кейінгі ақындардың өлеңдерін
жатқа оқыған.
АЛАШ АЗАМАТЫ
– Жандос Мағазбекұлы, сіздіңше,
Абайдың ақындық мектебінің алғаш
зерттелу жағдайлары мен өзіндік
ерекшеліктері қандай?
– Абай – қазақ елінің ұлттық мақтаны-
шы. Ақын мұрасы – халқымыздың рухани
азығы. Абайдың ұлылығы – қазақ пен орыс
халқының, батыс пен шығыстың сан
ғасырлар бойы қордаланған, жинақталған
даналық ойларын, таным-түсінігін, рухани
мәдениетін санасына түйіп, бойына сіңіріп,
алған әсерін кейінгілерге үлгі етуінде. Ал
Абай шәкірттерінің ірілігі – Абай аузынан
шыққан әрбір асыл сөзді, терең ойды, дү-
ние танымдық мәні аса жоғары фи лосо-
фиялық түйіндерді, сезімді көкірегіне түйіп
алуында, Абайдың жаңа бағыттағы ақын-
дық дәстүрін өзінің әдеби мұрасында
дамытуында.
Мұхтар Әуезов негізін қалаған Абайды
тану ілімі тек қана Абай шығармашылы ғы-
ның, Абай даналығының жан-жақты зерт-
те луімен, ғұмырбаяндық нақты деректердің
мол болуымен толықпайды, ол сонымен
қатар Абай дәстүрін жалғастырған заңды
мұрагер ақындар, өмірде, өнерде, өлеңде
өнеге алған шәкірттері шығармашылық-
тарымен бірге толысып, қазақ әдебиетінің
үлкен іліміне айналады. Шындығында да,
Шәкәрім мен Көкбайсыз, Әріп, Уәйіс,
Тайырсыз, өз балалары Ақылбай мен
Мағауиясыз Абай әлемін толық таныта білу
мүмкін емес.
Қазақ әдебиеті тарихында Абайдың
ақындық дәстүрі тақырыбы төңірегінде
«Абайдың ақындық айналасы», «Абайдың
әдеби мектебі», «Абайдың ақын шәкірттері»
деген ұғымдар пайда болды. Осы күрделі
әрі тиянақты зерттеуді қажет ететін мәселені
алғаш ғылыми тұрғыда көтерген М.Әуезов
еді. Бұл туралы Қ.Мұхамедханов былай
дейді: «Мұхтар: «Абай жөніндегі ең қызық-
ты, ең соны және әдебиеттік прогрестік
ретіндегі ірі мәселе – Абайдың ақын шә-
кірт тері», – деп 1918 жылдан бастап айтып
та, жазып та келді». Расымен де, «Абайдың
ақын шәкірттері», «Абайдың ақындық
мектебі», «Абай тұсындағы ақындар» деген
ұғым төңірегіндегі пікір ұшқындары 1918
жылдан бастап көрініс бере бастаған
болатын. 1918 жылы «Абай» журналы мен
1922 жылғы «Шолпан» журналының
бетінде жарияланған мақалаларда Абай-
дың шәкірттері және ұлы ақын ықпалында
болған әдебиет өкілдері туралы алғаш ой
қозғалады.
«Абайдың ақын шәкірттері туралы пікір
Абайдың қайтыс болуына 30 жыл толуына
орай қайтадан көтеріле бастады. Абайдың
әдеби мұрасына түгелдей арналған
«Әдебиет майданы» журналының 11-12-
санында М.Әуезов абайтану ғылымына
алғаш рет «Абайдың әдеби мектебі»,
«Абай дың толық мағынадағы шәкірттері»
деген атауды ендірді», – деген ғалым
М.Мыр
захметовтің пікіріне толығымен
қосыламыз.
– Абай шәкірттерінің ішіндегі ең
көрнектілері кімдер? Олардың шығар-
ма ларының мазмұндық, стильдік, көр-
кемдік тұрғыдағы өзара үндестіктері
қандай? Сондай-ақ бір-бірінен артық-
кем тұстары, өзара айырмашылықтары
туралы не ойлайсыз?
– Абай шәкірттері «анау анандай»,
«мынау мынандай» деп, бір-бірінен бөлуге
келмейді. Мысалы, бір ғана Шәкәрімнің
өзінен Абайдың жалғасы шығып тұр. Сол
сияқты Көкбай мен Ақылбай да – Абайдың
ақындық дәстүрін ұстанған, өзіндік бет-
бейнесі, қабілет-қарымы, ерекшелігі бар
ақындар. Өлеңдерінің құрылымы, фило-
софиялық ой-толғамдары жөнінен кел-
генде, мәселен, Көкбай шығармалары
көлем ділігімен ерекшеленеді.
Мұхтар Әуезовтің Абайдың әдеби
мұрасына арналған «Абай ақындығының
айналасы» атты мақаласы 1934 жылы жа-
рық көреді. Мақалада Абайдың ақындық
айналасы, әдеби мектебі және осы мектеп
өкілдері туралы алғаш рет ғылыми түрде
тұжырым жасалған. «Бұл мәселеде біз
Абай ақынның төңкеріс алдында не
төңкерістен бергі қазақ ақындарына еткен
әсерін айтпаймыз», – дей келе, Мұхтар
Әуезов Абайдың өз төңірегінде, өз
дәуірінде еңбек еткен төрт ақынды бөлектеп
алып, олардың Абай дәстүрін жалғастырған
ақындар екендігіне назар аудартады,
«әдеби мектеп», «шәкірт ақындар» деген
ұғымдарға түсінік береді. Абайдың кезінде
айтып үлгермеген, яки болмаса әдейі
айтқысы келмеген жайларды тереңдей
үңгіген төрт ақын шәкірті деп Абайдың өз
балалары Ақылбай мен Мағауияны және
Шәкәрім мен Көкбай Жанатайұлын атаған.
Міне, осы ақындарды Абайдың толық ма-
ғынадағы шәкірттері деп атай аламыз.
Әрине, Абай төңірегінде дәстүрін жал-
ғастырушы, ақындық тағылымынан нәр
алушы ақындар аз болған жоқ. Тұрағұл,
Әсет пен Әріп, Уәйіс пен Тайыр сияқты
ақындар Абайдың даналық, ой, сезім, өнер
мектебінің дарынды өкілдері қатарында.
Абай қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы,
әдебиетіміздегі ренессанстық тұлға десек,
оның шәкірттерінің мұралары ақын дәстүрін
жалғастыруда да, заманының әдебиетін
дамытуда да тек ілгерілеушілік бағытта
болды. Бір ғана Шәкәрімнің өзін алсақ,
Абай мектебінің түпсіз тереңдігін байқай
аларымыз анық.
– Мұхтар Әуезов Абай төңірегіндегі
ақындардың ішіндегі тұғыры биігі деп
бағалаған Көкбай Жанатайұлының
ұстазы Абаймен шығармашылық үн-
дестігі, байланысы қай тұрғыда
көрінді?
– Көкбай – Абай мектебінің адал ұлы.
Өйткені ол – Абайдың ұлағатты принципін
мықты ұстанған ақиқатшыл, шыншыл
тұлға. Ол – Құдай берген табиғи дарыны-
ның, ерекше болмыс-бітімінің арқасында
Абай салған даңғыл жолдан таймаған
ақын. Ол ұлы Абайдың шығармаларын
насихаттап, ол жөніндегі ғұмырнамалық
деректерді бізге жеткізуде үлкен үлесін
тигізе жүріп, өзі де өле-өлгенше ұстазының
ақындық өнерін, көрегендік, даналық
ойларын дәріптеп, өлең арнап отырған.
М.Әуезовтің өзі Көкбайдың ақындығы
туралы сөз қозғағанда: «Ол кезде Абай
айналасындағы бар ақынның ішінде суырып
салма, импровизацияға ең жүйрік ақын
Көкбай болғаны даусыз. Сол талантын
бағалап, Абай мұны өзі жазып жүрген
алғашқы өлеңдеріне ие ғып шығарады», –
деп, Көкбайдың жай ақындардың бірі емес,
талантты ақын екендігіне назар аудар тады.
Көкбай Жанатайұлының ақындық
талантының ұшталуына, дүниетанымдық
көзқарасының кеңеюіне Абайдың, Абай
мектебінің зор ықпалы болғаны белгілі. Екі
ақын арасында сонау 1880 жылдары
түзілген алтын көпір елге үлгі боларлықтай,
бағыт көрсететіндей шығармашылық, дос-
тық жолы еді. Риясыз пәк көңілмен та-
бысып, ұлы достықтың негізін қалаған бірі
– ұстаз, бірі шәкірт ақынның осыдан бастап
бір бағыттағы шығармашылық жолы бас-
талады.
– Абай өзінің алғашқы өлеңдерін не
себепті Көкбайдың атынан шығарды?
– Мұның себебі, біріншіден, оның өз
айналасындағы бар ақынның ішіндегі жа-
қын тартар адам екендігінде болса, екін-
шіден, Көкбайдың суырыпсалма, импро-
ви зацияға ең жүйрік талантты ақындығында
еді. Көкбайдың осы бір қасиеттерін Абай-
дың өзі де өлеңдерінде бірнеше рет атап
бағалап, аңғартып кеткен. Абайдың өз
тәрбиесінде болған және оның ақылы мен
сыны бойынша тақырыптар таңдап,
көлемді шығармалар жазған «анық шәкірт
ақындар» ішінде ұлы ұстазының өлеңдеріне
аты кірген де жалғыз ақын Көкбай болатын.
Абайдың «Сорлы Көкбай жылайды»,
«Бұралып тұрып» сияқты өлеңдері мен
«Қыз сөзіндегі» бір шумақ – жоғарыдағы
сөздердің айқын көрінісі.
– Соған жауап ретінде Көкбай да
ақын ағасына ерекше ізетпен, ілтипат-
пен қараған көрінеді...
– «Ал кейін Көкбай шығарған өлеңдер-
ді алсақ, бұл жағынан да Абайды үнемі
өзіне ұстаз, аға тұтқан Көкбай барын айқын
танып отырамыз» деп М.Әуезов айтқандай,
Көкбай өлеңдерінен Абай бейнесін үнемі
кездестіріп отырамыз. «Семейге Абай кел-
се, бізге думан», «Абайдан сабақ алдым
бала жастан» деп басталатын өлеңдерімен
қатар, көптеген шығармасында Көкбай
Абай ұлылығын жыр етуден таймаған. Ол
өзінің
Абайға деген шәкірттік махаббатын
алғаш жазған өлеңдерінің бірінде :
Семейге Абай келсе, бізге думан,
Ән салып босамаймыз айғай-шудан.
Бас қосу, бақастасу, мәжіліс құру,
Секілді бір ғылымның жолын қуған.
Тарихтан неше түрлі Абай сөйлеп,
Өзгелер отырады аузын буған.
Бір барсаң мәжілісінен кеткің келмес,
Хакімдей Аплатон аңырап тұрған.
Келбеті біліміне лайықты,
Япыр-ау, мұндай адам қалай туған?..
– деп білдіреді.
Ақын мектебінің бір күнгі дәрісінің,
шәкірттерімен болған бір ғана мәжілісінің
көрінісінен Абайдың жан-жақты қырлары:
тарихшылығы, ұстаздығы, Аплатондай
данышпан хакімдігі, ғалымдығы байқалса,
екіншіден, осындай ұлы адамнан үлгі-
өнеге, тәрбие алған шәкірттердің де осал
болмастығы аңғарылады.
Достарыңызбен бөлісу: