Көшпенділер 2

176 
Әдеби KZ 
ханының  бұл  құпияны  Әбілмәмбетке  жеткізуінің  қандай  себебі  бар?  әлде  бәлені 
маған жапқаны — Әбілмәмбеттен қорыққаны ма? Жоқ, бұл арада басқа сыр бар... 
Әбілмәмбет  пен  менің  арама от  салғысы  келеді.  Орта  жүз ханының  маған  қарсы 
екенін сездіріп, өзі менің алдымда да жақсы көрінбек. Россия патшалығы тек өзін 
ғана  қолдасын  дейді-ау  шамасы.  Бұ  да  айла.  Бірақ  Орта  жүз  бен  Россияның 
арасының алшақтай бергенінен оған қандай пайда  түседі? әлде Орта жүзді де өзі 
арқылы  бағындырсын  дей  ме?  Солай  тәрізді.  Демек,  Әбілқайырдың  бір  сыры 
ашылды ғой... Бұл ойыны немен бітер екен? Білмеген адам боп жүре тұрайын». 
 
— Құдабай мырза, — деді бір заматта. — Сіздің ақ патшаға адал еңбек еткіңіз 
келетінін  мен  жақсы  білемін.  Бірақ  сіз  әлі  біз  риза  боларлық  қызмет  көрсеткен 
жоқсыз... 
 
— Губернатор мырза, мен естігенімнің бәрін жеткізіп жүрмін ғой. 
 
Неплюев қабағын сәл түйді. 
 
— Ойлаңыз, айтылмағаны да бар шығар. 
 
Құдабай кідірместен жауап берді. 
 
— Білерім сол, алдыңызда құран ұстап ант беруге бармын... 
 
— Құран ұстап ант берудің құны қанша екенін сіз екеуміз де білеміз ғой, — деді 
кекетіп  күлген  губернатор.  —  Ал  Әбілқайырдың  қалмаққа  бермек  қарындасы 
жайында не естідің? 
 
— Түсіне алмадым, тақсыр. 
 
— Кіші жүздің ханы бір қарындасын Қалден Церенге бермек көрінеді ғой. 
 
— Естімеген әңгімем. 
 
Құдабай  шынын  айтқан.  Әбілқайыр  Орынбор  губернаторына  Жайықтың  арғы 
бетінен  жайылым  бермеді  деп  ренжігенінде,  Хиуаға  жүргелі  тұрған  Нұралыға 
«Хиуа ханы арқылы Қалден Церен жағына қармақ салып көр. Әбілмәмбеттен гөрі 
бізге  жөн  қарайтын  мүмкіншілік  тумас  па  екен...  Мұндай  жағдай  туа  қалса 
қарындасым  Қарашашты  беруге  бармын...  Әрине,  орыс  патшасы  рұқсат  етсе...» 
деген.  Нұралы  бұл  әңгімені  аяқтай  алмаған...  Надир  шахтың  Хиуа  хандығын  
басқарып  отырған  адамына  бұл  өтінішті  жеткізудің  орнына,  Нұралы  қастасып 

177 
Әдеби KZ 
қайтқан.  Бірақ  оның  есесіне  Неплюевке  жеткізген.  Орынбор  губернаторының 
оспақтап сұрап отырғаны осы жәйт. Құдабайдың бұл хабардан ада екеніне сенген 
Неплюев: 
 
—  Әбілқайырдың  Жоңғар  қонтайшысына  қарындасы  Қарашашты  берсем  бе 
деген ойы бар ма, жоқ па, соны біл, — деп тапсырды да қоя берді. 
 
Неплюев  шатырында  болғанын  білген  соң  Құдабайды  енді  Әбілқайыр 
шақырды: 
 
— Не сұрады? — деді ол хатшысынан. 
 
Құдабай болған әңгімені жасырған жоқ, бәрін айтып салды. 
 
—Жоңғар  ханымен  сізді  жақындаспақшы.  Қалден  Церенге  қарындасы 
Қарашашты бермек ойы бар көрінеді дейді... Соның анығын білуді бұйырды. 
 
Әбілқайыр тұнжырай қалды. Құдабайдың Орынбор губернаторының тыңшысы 
екенін хан білетін. Бірақ ол Әбілқайырға Неплюев не сұраса да айтып беремін деп 
уәдесін  берген.  Оған  қанша  сенгенмен  де  кейбір  құпия  сырын  жасырып  қалуға 
тырысатын.  Одан  тіпті  қорқатын  да.  Хатшысын  біржолата  қуып  жіберуге, 
Неплюевтің өзіне қандай қақпан құрып жүргенін Құдабайсыз тағы  біле алмайды. 
Бірақ  Неплюев  Әбілқайырдың  сырын  кім  арқылы  білді?  Бұл  құпия  ойын  тек 
баласы Нұралыға ғана айтқан жоқ па еді? Сонда қалай болғаны? Неплюев, әрине, 
хан сырын Нұралыдан естіді. Әлде Нұралы басқа біреуге айтып, губернатор содан 
естуі де мүмкін ғой... Япырмай, солай болғай да! 
 
Әбілқайыр  ойлана  түсті.  Ол  бірде  көңілденіп  отырып  бәйбішесі,  ақылды 
Бапайдан:  «Мен  өлсем,  қай  ұлым  хан  болуға  лайық»  деп  сұрағаны  бар.  Сонда 
Бапай  тұрып:  «Айшуақты  қойсаң  —  ат  үстінен  тұрып  сиерсің;  Ералыны  қойсаң  — 
жауыңа  күнде  тиерсің,  Нұралыны  қойсаң  —  мауыты  шапан  киерсің»,  деп  жауап 
берген. Расында, осы Бапайдың сөзі дұрыс-ау... Бірақ Нұралы сол тақты әкеден өзі 
тартып алмақ па, қалай?» 
 
Кіші жүздің ханы боп отыру үшін қазір ерліктен гөрі ептілік, ақылдан гөрі айла 
керек. Бұны Әбілқайыр жақсы біледі. Сондықтан ол Нұралыны кінәлаудың орнына 
өзінің  айлакерлігін  көрсетпек  болды.  Неплюевке  Қалден  Церен  туралы  ойын  өзі 

178 
Әдеби KZ 
айтады. Ал Неплюевтің бұл сырды Нұралы арқылы біліп қалғанын сездірмес үшін, 
Орынбор  губернаторына  бұрынғы  өтініші  өзі  өлгеннен  кейін  Кіші  жүз  тағына 
Нұралыны отырғыз дейді. Содан кейін Неплюев өзі шешсін, кімнің ақ патшаға адал 
екенін. 
 
Сөйтіп Құдабайға Орынбор губернаторы Кіші жүз бен Орта жүздің арасындағы 
құпия сырдың бәрі айқын болды. Үшеуі де Құдабайдан сезіктенсе де, бәрі де оған 
өз құпиясын ашты. 
 
«Сенсе  —  жарылқайды,  сезіктенсе  —  қорқады»  көптен  бері  қызығып  жүрген, 
қызыл етін сыртқа теуіп, оқтаудай боп жараған көк жорғаны Әбілқайыр оған сыйға 
тартты. 
 
—  Астындағы  атыңның  аяғына  қан  түскен  екен,  ертеңнен  бастап  ана  көк 
жорғаны мін, — деді хан. 
 
Көңілі көтеріліп, құлпырып кеткен Құдабай «бұл сыйлық не үшін?» деп сұраған 
жоқ.  «Бағана  Неплюев  шатырының  алдында  судай  жаңа  қызыл  сафьян  былғары 
ер-тоқым жатыр еді. Шіркін-ай, көкжорғаға қандай жарасар еді!» деді ішінен. 
 
Орта жүз ханы мен сұлтандарының келмей кеткеніне іштей қатты ренжісе де, 
Нелюев  сыр  бермей,  ертеңіне  яғни  августың  жиырма  үші  күні  Әбілқайырға 
арналған үлкен қонақасы берді. Бұған Тасөткел қойнауына жиналған қонақтардың 
бәрі шақырылды. 
 
Неплюев  айдалаға  ұзын-ұзын  столдар  қойғызып  дастарқанын  соның  үстіне 
жайды.  Россия  байлығын  көрсеткісі  келгендей,  столдарды  қазақтың  табақ-табақ 
семіз  еттері  мен  уылжыған  сары  қымызына,  орыстың  сан  түрлі  тағамына  лық 
толтырды.  Бұнда  шошқа  етінен  басқаның  бәрі  бар:  құс  еті,  балық  еті,  жеміс, 
тұздаған  капуста,  помидор,  қияр,  ең  аяғы  қабығымен  бірге  пісірілген  картоп  та  
қойылды.  Мойындары  ұзынды-қысқалы  бөтелкелерге  құйылған  орыстың  ақ 
арағы, бенедиктин, ликер, тағы басқа шетелдің түрлі шараптары самсап тұр. 
 
Қонақтары  асқа  отырмастан  бұрын  Неплюев  тағы  бір  керемет  көрсетті.  Бір 
батальон солдатын ортадағы алаңға шығартып, жаяу әскер соғысының неше алуан 
тәсілін  ойнатты.  Шабуыл,  шегіну,  қолма-қол  ұрыс,  мылтықтың  сүйір  ұшымен 

179 
Әдеби KZ 
жауын  түйреу.  Одан  кейін  екі  эскадрон  салт  атты  драгундар  қонақтарды  атты 
әскер  ұрысының  қыран-қырлы  түрлерімен  таныстырды.  Орыс  әскерінің  неше 
алуан ат ойнату, тал  шабу, ордан секірту тәрізді өнерлерін бұрын жақын жерден 
көрмеген қазақтың ақсақал, би, сұлтан, батырларының естері шықты. «Ой, пәле!», 
«Жігітім-ақ екен!», «Па, шіркін, мына кертөбел қалай ойқастайды!» деген қошемет 
дауыстар  бүкіл  өзен  бойын  алып  кетті.  Көріп  отырғандары  әскер  ойынынан  гөрі 
соғысқа  ұқсаңқырап,  «Орынбор  губернаторы  осы  араға  бізді  неге  жинап  алды 
екен»  деп,  Неплюевқа  күдікпен  қарап  отырған  кейбір  аңқау  байлар  ойын 
біткенше, «Ей, алла тағала, өзің сақта!», «Құдай-ай, бекер-ақ келген екенмін!» — 
деп, ішінен иманын айтып, құдайына жалбарынумен болды. 
 
Бұл  ойындар  біткеннен  кейін  «бәлем,  зәрелеріңді  біржолата  алайын!» 
дегендей, өзінің солдаттарының өнеріне риза болған Неплюев қонақтарын лагерь  
сыртындағы  төбеге  қойған  алты  зеңбіректің  қасына  алып  барды.  Зеңбіректің 
қалай атылатынын көрсетпек боп, арт жағында үрейлене топырлап тұрған қалың 
топқа бір қарап қойды да, «от беріңдер!» деп бұйырды. 
 
Осыдан  екі  жыл  бұрын  Орынбор  қаласында  «орыс  патшасының  қол  астына 
кірмек» боп келген Әбілмәмбет пен Абылайға Орынбор комиссиясының бастығы 
бір  зеңбіректен  бір  минут  ішінде  он  рет  оқ  атқызып  жұртты  таң  қалдырған.  Бұ 
жолы  Неплюев  алты  зеңбіректен  бірдей  екі  минут  оқ  жаудыртты.  Алты  зеңбірек 
екі  минуттың  ішінде  аузынан  жалын  төгіп,  жүз  жиырма  рет  гүрс-гүрс  етті.  Аспан 
аударылып жерге түскендей болды. Бүкіл сар даланы тітіреткен бір қорқынышты 
гүріл  билеп  кетті.  Нағыз  ақырзаман  туғандай,  бұрын  мұндайды  естімеген  қазақ 
жылқылары  кісіней  шыңғырып,  шылбырларын  үзіп,  ер-тоқымын  бауырына  ала, 
айдалаға шаба жөнеледі. 
 
Мұндай  гүрілдің  қан  базарын  бұрын-соңды  көрмеген  қазақтың  «игі 
жақсыларының»  көбі-ақ  «астапыралла,  астапыралла!»  деп  жағаларын  ұстап, 
имандарын үйірумен болды. Атыс бітісімен өзенге қарай жүгіргендері де бар... 
 
Зеңбірек  үнімен  жұрттың  зәресін  алғанға  мәз  болған  Неплюев  «қазақтың 
жауынгері Хиуаның білтелі мылтығын бір атып қайта тұтатқанша, бұл зеңбірек он 

180 
Әдеби KZ 
рет оқ шығара алады. Осы зеңбіректің атқан оғынан бес минуттың ішінде бір ауыл 
жоқ болады, ал бір сағаттың ішінде он екі ауылды құртып жібере алады» деді. 
 
Зеңбіректердің  жалын  атқан  әлемді  тітіреткен  гүрілін  естіген  жұрт  бұл  сөзге 
күмән келтірмеді. Бұл алты зеңбірек түріктермен соғысып жатқан Россияның қазақ 
жерін  отарлауға  әзер  бөлген  бар  қаруы  екенін  білген  жоқ.  Неплюевтің  де  қазақ 
хандары мен Жоңғар, Қарақалпақ уәкілдерін Ор бекінісінің ішінде емес, сыртында 
қабылдауының  да  бір  себебі  осында  еді.  Әлі  қару-жарағы  шамалы  Ор  бекінісін 
қонақтарына  көрсеткісі  келмеді.  Іші  толған  пәле  екен  деп,  құр  сыртқы  сұсынан 
шоши берсін деп ойлаған. 
 
Осылай  күні  бұрын  еңсесін  басып  алған  қонақтарын  ертіп,  генерал  енді 
дайындалған  стол  басына  келді.  Неплюевтің  оң  жағында  Әбілқайыр  мен  оның 
күйеу баласы, Орта жүздің батыры Шақшақ руынан шыққан Жәнібек, сол жағында 
Жоңғар елшілері мен Қарақалпақ батырлары отырды. 
 
Өзге үш жүзге таяу  қазақтың игі жақсылары мен Неплюевке еріп келген орыс 
офицерлері,  жаңа  ғана  «соғыс  ойынына»  қатысқан  драгундер,  гренадерлер, 
мушкетерлер  бастықтары  өздерінің  шен-шекпендеріне  қарай  стол  бастарына 
орналасты. 
 
Генерал  Неплюев  осынша  жұрттың  достық,  бітім  үшін  жиналғанын,  Россия 
елінің  ең  ұлы  мақсаты  көршілес  елдермен  тату-тәтті  тұру  екенін  айта  келіп, 
шыныға  құйылған шарапты  ең  алдымен  ұлы  Россияның мәртебелі  әйел  патшасы 
Елизавета Петровнаның құрметіне көтеруді ұсынды. 
 
—  Кімде-кім  өзінің  алдындағы  шынысына  құйылған  зәмзәм  суын  ішпесе,  — 
деді күліп, — ол біздің мәртебелі ақ патшамыздың қасы. 
 
Бұл сөзге нанып қалған қазақтың кей аңқау батыр, ақсақалдары «тәуекел!» деп 
алдында тұрған кішкентай шыны ыдыстарға амалсыз қол созды. 
 
Бірақ бұны ішсек кәпір болып кетеміз деп сазарып отырып қалғандар да бар. 
Осы  кезде  Неплюевтің  өзімен  бірге  еріп  келген  Орынбор  мұсылмандарының 
муфтиі, ахун Нәсіполла молда орнынан түрегеліп: 

181 
Әдеби KZ 
 
—  Патша  үшін  бұл  шарафні  ишпағанлар  күнәға  батады!  —  деп  жариялады. 
Сөйтті  де  өзі  жұрт  көзінше  қолындағы  арақ  құйылған  шыныны  аузына  апарып, 
көмейіне төңкере салды. 
 
Бұдан  кейін  ешкім  «ішпеймін»  дей  алмады.  Барлығы  да  шыныларын 
қолдарына  алды.  Біреулері  бірден  жұта  салды,  біреулері  қақала-шашала  ішті. 
Кейбіреулері аузына апарған боп, білдірмей жерге төкті. 
 
Ішіп болғандар жамыраса сөйлеп, күліп жатты. 
 
— Удай ғой! 
 
— Өңешімді өртеп жіберді ғой итің! 
 
— Қой, пәлесінен аулақ. 
 
— Молла-екең өзі рұқсат еткен соң ғана іштім. 
 
— Өле-өлгенше көргенім осы ғана болсын! 
 
— Қатын патша да, губернатор да риза шығар... 
 
Жамырасқан  бейшаралар  өздері  ауыздантқан  осы  арақ-шарапқа  бір  екі  жүз  
жылдан  астам  уақыт  өткен  кезде,  үрім-бұтақтарының  әбден  қанығып  алатынын 
қайдан  білсін!  Қайран  аңқау  сорлылар!  Енді  олар  асқа  кірісті.  Бұған  келгенде 
қазекең  ақ  патшаның  атын  ататқан  жоқ.  Екі  білекті  сыбанып  жіберіп,  сүбенің 
майлы  етін  асағанда  қарап  тұрған  адамның  айызы  қанғандай  еді.  Он  екі  мүшесі  
түгел  астауға  салынған  құнанның  семіз  еті,  қабырғасы  қабырға,  төсі  төс,  жілігі  
жілік күйінде заматта жоқ болып жатыр. Астаулар мен табақтар әне-міне дегенше 
дымы  қалмай  қайтып  жатыр.  «Ана  бір  домалағына  қол  жалғап  жіберші»,  «әлгі 
ботташық дегені осы болар», «тамақ емес қой мына жарықтығың», «мына бір шөп 
жапырағының  ащысы-ай»,  «бұл  орыстар  не  болса  соны  тамақ  етеді  екен-ау», 
«пәле,  балық  болсаң  осындай  бол,  әр  қабырғасының  өзі  тебендей  ғой!»    деген 
дауыстар да шығып қалды. Ішілген қымыз, төгілген шарап. 
 
Бір кезде Неплюев орнынан тағы көтерілді. Ол рюмкесін жоғары ұстап: 
 
— Ал, құрметті қонақтар, мына шарапты Россия елінің шын досы, Кіші жүздің 
ханы, ұлы Әбілқайыр үшін алып қоялық, — деді. 

182 
Әдеби KZ 
 
Столдың  бір  жағында  отырған  бір  топ  «Ура!»  деп  шу  ете  қалды.  Бұл  драгун, 
гренадерлер тобы еді. 
 
Бұл жолы молла үгіт жүргізген жоқ. Біреулер ішті, біреулер шыныға қолын да 
тигізген жоқ. Тек әр жерден естілер-естілмес күңкіл үндер шығады. 
 
— Мәртебең өсе берсін, Әбілқайыр!.. 
 
— Әбілқайыр үшін шарап ішкенше, у ішкенім жақсы емес пе... 
 
— Бағы жоғарылай берсін хан иеміздің. 
 
— Шаңырағы күйреп ортасына түссін. 
 
—  Көріңде  өкір,  көріңде  өкіргір  Әбілқайыр,  сенің  әлегіңнен  күнәкәр  боп 
кәпірдің қолынан дәм таттық қой... 
 
— Байқап сөйлеңіз, қария біреу-міреу естіп қалар? 
 
—  Естіп  қалардай  не  айттым?  Айыбым  көрмегенімді  көрсетті  дегенім  бе?.. 
Шырағым,  пәле  жаппай  отыр...  Пайғамбар  жасына  келгенде  маған  Әбілқайыр  
ханнан  бөтен  кім  мұндай  құрмет  көрсеткен.  Бұдан  да  абыройың  аса  берсін, 
Әбілқайыр хан. 
 
— Осы құрметтің бәрі Әбілқайыр үшін ғой. 
 
— Шіркіннің қадірі қалай күшті еді. 
 
— Күшті болмай, бар қазақты бір тоқтыдай көрмей арзанға сатып отырса... 
 
— Тек, жайыңа отыр! Жөн-терісін білмей... 
 
Әр  жерден  осындай  күңкілдер  естіліп  жатты.  Бірақ  кімнің  аузынан  не 
шыққанын адам аңғарар емес, гу-гу әңгіме. Әлдекім қолына домбыра ап патшаны, 
губернаторды,  Әбілқайырды  мақтамақ  боп  шырқай  жөнелді.  Бірақ  та  оның  үні 
қызып алған офицерлердің «Ұзақ өмір берсін» деп қосыла салған әнінің астында 
қалды.  Бұл  әнге  мас  бола  бастаған  бай  мен  билер  де  қосылды.  Арасында 
мүфтидің жіңішке ащы даусы да естілді. 
 
Қонақтары  осылай  өзді-өзі  болуға  айналғанда,  Неплюев  Әбілқайырды  стол 
басынан  тұрғызып  ап,  қолтықтап,  сай  жағалай  қыдырып  кетті.  Бұрын  да  мұндай 
қонақасында  екі-үш  рет  болған,  шарапты  да  қанша  ішуді  білетін  хан  өзін  жақсы 
ұстап келеді. 

183 
Әдеби KZ 
 
Неплюев  сәл  қызулау,  көңілдегі  сөзін  айтып,  ханмен  ашық  сөйлескісі  бардай. 
Бірақ губернатордың бұнысы қулық екенін Әбілқайыр жақсы біледі, сол себептен 
де ол артық бірдеме айтып қалмайын деп сақтана түсті. 
 
—  Әбілқайыр  хан,  —  деді  Неплюев  жұрт  шуынан  алыстаған  кезде,  —  ертең 
кеңесіміз  басталмақ.  Сізге  Жоңғар  мен  Қарақалпақ  елшілерінің  көзінше 
тілектеріңізді ашық айту қиын да болар...  
 
— әсіресе, ол тілектеріміз өтпей қалып жүрсе... 
 
—  Иә,  ондай  да  жағдай  болуы  мүмкін...  Сондықтан  мен  сізбен  оңаша  
сөйлескім келіп еді. 
 
— Менің де. 
 
— Онда тіпті жақсы. Қандай өтініштеріңіз бар? Айтыңыз. 
 
—  Өтінішім  үшеу.  Алдыменен  екеуін  айтайын.  Ол  екеуі  қабылдана  қалса, 
үшіншісінің қажеті де болмас. 
 
— Жақсы. Бірінші өтінішіңіз? 
 
—  Бірден  бұл  өтінішімнің  неден  туғанын  баяндап  өтуге  рұқсат  етіңіз... 
Жасыратын түгі жоқ, соңғы кезде менің қадірім Кіші жүз елінің алдында төмендеп 
барады. Бұған себеп Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің әрекеті... 
 
— Қалайша? 
 
—  Әбілмәмбет  хан:  «Әбілқайырға  орыс  патшасының  жәрдемі  жоқ»  дейді. 
Сөйтіп  менің  жұртым  алдында  абыройымды  түсіруде.  Ал  өзі  Барақпен,  басқа  да 
сұлтандармен бірігіп, Жоңғар қонтайшысының жағына шықпақ. Аманат та бермек. 
Тек  менен  қауіптеніп  мұндай  іске  бармай  жүр.  Біле  білсеңіз,  Әбілмәмбет  хан, 
Абылай, Барақ сұлтандар Россия патшалығына қарсы. 
 
— Олар сіздің де қасыңыз ғой? 
 
— Кімде-кім Россия патшасына қарсы болса, ол менің де жауым. 
 
— Солай делік. Бірақ бұл болжауға сену қиын. Өйткені Әбілмәмбет те, Абылай 
да, Барақ сұлтан да осыдан екі жыл бұрын Урусов генералдың алдында бастарына 
құран  көтеріп  «Россия  патшасының  қол  астына  кірдік»  деп  уәде  берген  жоқ  па 
еді? 

184 
Әдеби KZ 
 
Бір  мың  жеті  жүз  қырқыншы  жылы  августың  жиырма  сегізі  күні  көп  келісім 
сөздерден  кейін,  Орынбор  комиссиясының  бастығы  генерал-лейтенант  Василий 
Алексеевич Урусовтың алдында «Россия қол астына кірдік» деп Орта жүздің ханы 
Әбілмәмбет пен Абылай сұлтан мұсылман дәстүрімен бастарына құран көтеріп ант 
берген. Генерал-лейтенант со жолы әрқайсысына күміс қынапты  қылыш тартқан. 
Сондай қылыш Кіші жүздің батыры Бұғыбай мен Есетке де тапсырылған. Сол күні 
«Россия  патшалығының  қол  астына  кірдік»  деп  Орта  жүздің  жүз  жиырма  сегіз 
старшынасы,  ал  келесі  күні,  Кіші  жүздің  жүз  алпыс  бес  старшынасы  қолдарына 
құран ұстап келісімге келген. 
 
Орта  жүздің  ханы  мен  сұлтандарының  Россия  патшалығының  қарамағына 
кіруіне көп еңбек еткен Урусов со жолы Петербургке бөтен қызметке шақырылып, 
келесі  жылы  оның  орнына  Неплюев  келген.  Қазір  Орынбор  губернаторының 
айтып тұрғаны осы жағдай. 
 
— Біз көшпелі елміз ғой. Антты құр бос уәде деп қарайды қазақтың көп адамы. 
 
— Сіз олай қарамайсыз ғой! 
 
— Менің жолым бөлек. 
 
— Әбілмәмбет хан да антын бұзған жоқ қой... 
 
— Бұзбаса енді бұзады. 
 
— Оған қандай дәлеліңіз бар? 
 
— Дәлелім... Әбілмәмбет хан сіздің мәжілісіңізге неге келмей қалды?.. 
 
— Бәсе, неге келмей қалды? 
 
—  Жоңғар  уәкілін  шақырғаныңызды  біліп,  келмей  қалды.  Өзі  Жоңғар  жағына 
шыққалы жүргендіктен ол елдің елшілерінің алдында сізге жолыққысы келмеді... 
Бұным дәлел емес пе?.. 
 
—  Жарайды,  Әбілмәмбет  Россия  патшалығына  қарсы  делік,  —  деді  генерал 
салқын үнмен, — сонда сіздің бірінші тілегіңіз неде болмақ? 
 
—  Россия  патшасының  жауы  —  менің  жауым.  Әбілмәмбет  секілді  жауды 
құртып, Россия патшасының аяғының астына салу үшін, бірінші өтінішім  — маған 

185 
Әдеби KZ 
қарулы үш мың солдат беріңіз. Мыңы орыс, қалған екі мыңы қалмақ пен башқұрт 
жауынгерлерінен. 
 
Неплюев  бұған  тіпті  қуанып  қалды.  Әбілқайыр  мен  Әбілмәмбет  ханның 
арасының шын жаман екеніне көзі анық жетті. Бұл Россия патшасының бір елді бір 
елге, бір ханды бір ханға айдап сап, ортасынан пайда көздейтін ежелгі саясатына 
дәл  келетін  жәйт  еді.  Россия  әкімдері  бір  ханның  ұпайынан  екінші    ханды 
күшейтуді дұрыс көрмейтін. Бірін-бірі жеңе алмай, ит жығыс боп алысып-жұлысып 
жүргендері  оларға  тиімді  еді.  Оның  үстіне  Әбілқайырға  үш  мың  әскер  беретін 
Орынбор губернаторының халі де жоқ. Орыс патшалығы өзі үлкен соғыс жүргізіп 
жатқанда,  қазақтың  хандық  таласына  үш  мың  әскер  қайдан  берсін.  Бірақ  ол  шу 
дегеннен «бермеймін» демеді. 
 
— Ал екінші тілегіңіз не? — деді Неплюев, — не болса да екеуін де естиік... 
 
— Екінші тілегім: ортаншы ұлым Қожахмет сіздердің қолыңызда аманат болып 
тұрғалы  жеті  жылдан  асып  барады.  Шешесі  сағындым  деп  әбден  мазамды  алып 
жүр.  Енді  Қожахметті  босатып,  оның  орнына  кіші  ұлым  Шыңғысты  аманатқа 
алсаңыздар. 
 
— Шыңғыс қай әйеліңізден туып еді? 
 
— Қарақыз ханымнан. 
 
— Е... е... 
 
Әбілқайырдың  ортаншы  бәйбішесінен  туған  Қожахметті  жақсы  көретінін,  оны 
өзіне  қырғи  қабақ  бола  бастаған  Жағалбайлы  руына  қарсы  пайдаланғысы 
келетінін  бұрын  Нұралыдан  естіген-ді.  Бәлендей  баурына  тартып  өзіне  жақын 
ұстап  көрмеген,  тоқалдан  туған  Шыңғысты  аманатқа  бергенінен  —  бермегенінің 
өзі жақсы емес пе? 
 
Әбілқайырдың түпкі ойларын түсінген Неплюев енді оның өтініштеріне тікелей 
жауап беруге кірісті. 
 
— Әбілқайыр хан, — деді ол жылы сөйлеген боп, — Сіздің Россия патшасының 
алдында  еңбегіңіз  көп.  Сіз  бірінші  боп  қазақ  елін  Россияға  бағындырам  деп 
бірталай әрекет істедіңіз. Сол еңбектеріңіз үшін, жай уақытта болса, екі тілегіңіздің 

186 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: