Көшпенділер 2

165 
Әдеби KZ 
 
Екінші  жағынан,  қарамағындағы  елді  жеке  билеп-төстеудегі  феодалдық 
ықпалын азайтқаны үшін, ақ патшаны қанша жек көргенімен, қазақтың кей ханы, 
сұлтаны өздері сол патшаның өкілдері генерал-губернаторларымен ауыз жаласып, 
солардың  қазақ  даласындағы  шоқпарына  айналды.  Бұл  оларға  күннен-күнге 
айтқандарына көнбей бара жатқан бұқараны ауыздықтап ұстап отыру жолы болып 
табылды. Россия патшасының отаршылық саясаты мұндай адамдардың дегенінен 
шықты,  тікелей  жәрдем  берді.  Рас,  орыс  генералдарының  ішінде  әділеттілікті 
сүйетіндері  де,  ақылдылары  да  болды.  Олар  билеп  отырған  өлкелерінде  қазақ 
балаларына  арнап  мектеп,  аурухана  ашты.  Алым-салық  жинайтын  шенеуніктері 
мен  почта  қызметкерлерінен  жергілікті  халықтың  тілін  білуді  талап  етті. 
Кейбіреулері Петербургке барып қазақ секілді бұратана ұлттарға аздаған теңдік те 
сұрады. 
 
Бірақ мұндай губернатор, генералдар тым аз еді. Ал қазақ жеріне келген шын 
тарих — отаршылық тарихы аяуды білмес, қан шеңгелді, қатал тарих болатын. 
 
Патшалы Россия бірте-бірте «халықтар түрмесіне» айналды. Декабристерді өз 
қолымен  дарға  асып,  ұлы  орыс  халқын  табанының  астында  шірітуді  ойлаған 
Бірінші  Николай  патшадан  қазақ  секілді  басқа  ұлттар  қандай  жақсылық  күте 
алатын  еді?  Бұндай  жақсылықты  Екінші  Николай  патшадан  да,  оның 
генералдарынан  да  дәмеленудің  орны  жоқ-ты.  Егерде  Россия  жерінің  өзінде 
қиянат,  қазнаны  ұрлау,  пара  секілді  жексұрын  қылмыстар  орасан  өрістеніп 
жатқанда,  қазақ  даласы  секілді  отаршылық  саясаты  қаулаған  өлкелерден  не 
күтерсің!  Ондай  сорақылық  бұл  жақта  екі  есе,  үш  есе  арта  түсуде  еді!  Егер 
Петербургте  сот  әділетсіздік  істесе,  Қаратал  не  Іле  бойында  ондай  әділетсіздік 
темір  шынжырлы,  қанды  апатқа  айналған.  Егер  Петербургте  әділетсіз  сот  бір 
кісінің  басын  алуға  бұйырса,  бұл  арада  «кәрі  қылыш»  жасағы  сотсыз  жүз  кісінің 
басын бірдей домалатқан. 
 
1737 жылы Сәмеке дүние салды. Орта жүздің билігі енді біржолата Үлкен Орда 
ханы  Болат  ханның  баласы  Әбілмәмбетке  көшті.  Бірақ  ол  алыстағы  Орынбор 
әкімшілерінен  көрі,  қасындағы  Жоңғар  қонтайшысына  жалтақтап  қарай  бастады. 

166 
Әдеби KZ 
Егер  Қалден  Церен  оған  ата  мекен  Түркістан  шаһарын  қайтарып  беруге  көнсе, 
Жоңғар  хандығына  бағынышты  боп,  аманатқа  бір  баласын  жібермек  ойға  да 
келген.  Әйтседе  қонтайшымен  біржолата  қолтықтасып  кетуіне  ел  наразылығы 
көлденең түскен. Халық ойын Бұқар жырау: 
 
 
Ежелгі дос жау болмас, 
Шіркеуіште хаты бар. 
Ежелгі жау ел болмас, 
Көңілінде кірдің таты бар — 
 
деп  ханға  тікелей  айтқан.  Жұрт  жырау  сөзін  мақұлдаған.  Және  Әбілмәмбеттің 
ойын  сезген  Орынбор  әкімі  Неплюев  те  босқа  жата  алмаған.  Орта  жүз  Жоңғарға 
ауып кете ме деп қауіптеніп, онымен тіл табуды дұрыс көрген. 
 
Бұндай  жағдай  Орға  қала  салдырып,  орыс  патшалығына  арқа  сүйей,  бүкіл 
қазақ елін қолыма алам деген Әбілқайырдың жігерін құм етті. Енді ол Әбілмәмбет 
пен  Абылай,  Барақтардан  орыс  патшалығын  қызғанды.  Кіші  жүз  ханының  бүйтіп 
зығырданы қайнауына тағы бір себеп бар еді. Әбілқайыр: «Орыс патшасының қол 
астына  кірсем,  Жайық  пен  Еділ  өзендерінің  екі  ортасындағы  жайылымдарға 
малымызды  жаюға  рұқсат  береді»  деп  үміттенген.  Ал  Орынбор  әкімдері,  патша 
ағзамның  нұсқауы  бойынша,  жайылым  бермек  түгіл,  Кіші  жүздің  руларына 
Жайықтың  ар  жағына  өтуге  тыйым  салды.  Ол  ол  ма,  арғы  бетке  өтпес  үшін,  күз 
келе  Жайықтың  бергі  бетінің  он  шақырымдай  жерін  өртеп  тап-тақыр  етуді 
бұйырды.  Күзгі  жайылым,  шұрайлы  жерінен  айрылған  Кіші  жүздің  асау  рулары 
«Орысқа  бағынсақ  бізді  жарылқаймын  дегенің  қайда»  деп,  енді  ханды  ашық 
келеке  ете  бастады.  Ал  Ордан  жетпіс-сексен  шақырым  бері  тұратын,  Торғай 
өзенінің  бойын  жайлаған  Әбілқайырдың  қол  астындағы  Арғын  мен  Қыпшақ 
руларының  кей  ауылдары  енді  Кіші  жүз  ханының  қарамағынан  шығуды  ойлады. 
Өйткені,  егінге  қолайлы  Торғай  өзенінің  кең  алқабының  өзіне  орыс  отаршылары 
көз  тіге  түскен  еді.  Әсіресе,  Орынбор  бекінісінен  екі  жүз  елу  шақырым  жоғары 

167 
Әдеби KZ 
жатқан  Торғай  өзенінің  бойындағы  Қарақоға,  Доғал  секілді  малға  жайлы 
ойпаттарды  егіске  ыңғайлай  бастаған.  Және  осы  кезде  сонау  Жайық,  Миас 
өзендерінің  бойымен  созылған  бекіністер  Қорған,  Омбы  қалаларымен  шектес 
келіп,  Ертіс  өзенінің  бойымен  жоғары  көтерілген.  Одан  әрі  Бийск  қаласының 
солтүстігін  ала,  Алтай  тауларының  етегінен  шығып,  қазақ  даласын  қоршауға 
айналған.  Бүгін  болмаса  ертең  енді  қазақ  жерінің  ішіне  де  ақ  патшаның  ауыз 
салатыны белгілі болып қалған. 
 
Бұл  отарлау  саясатының  ызғарлы  лебін  ең  алдымен  әзер  күн  көріп  отырған 
бұқара  халық  сезінді.  Жайылым  жерінен  айрылғалы  тұрған  жұрт  енді  орыс 
патшалығына  ғана  емес,  өздерін  сол  патшалықтың  қол  астына  сүйреген 
Әбілқайыр,  Сәмеке  секілді  хандарына  үрке  қарай  түсті.  Оның  үстіне  алым-салық 
ауырлап жұрттың еңсесін баса берді. Қарамағына кірген Орта жүз бен Кіші жүздің 
елдеріне Анна Иоанновнаның указы бойынша салынған салық  жоқтың қасы еді. 
Бар болғаны осы екі Жүздің жылына төлейтіні бір мыңнан  үш мыңға дейін түлкі 
мен қарсақтың терісі ғана болатын. Бұл болмашы салықтың өзін де ел алғашқы он 
жыл  бойы,  кейде  беріп,  кейде  бермей  келген.  Ал  ақырғы  кезде  қазақ  жерінің 
шекарасына  бекіністер  салумен  байланысты,  жергілікті  орыс  әкімдері,  бұл 
салықтарды  маңындағы  ауылдарға  азық-түлік,  мал  басына  қарай  айналдырған. 
Мұндай  салықтың  салмағы  көбіне  Орынбор  губернаторының  қарауына  жататын 
Кіші  жүздің  елдеріне  түскен.  Бұрын  жанынан  еріксіз  біреуге  бірдеме  беріп 
көрмеген  және  «мал  ашуы  —  жан  ашуы»  деп  қарайтын  қазақ  елі,  төлеп  жатқан 
мал бастары бәлендей болмағанмен: «Қалалары салынбай жатып істеп отырғаны 
мынау,  ертең  бекінген  кезінде  неміз  қалады»,  —  деп  күні  бұрын  сары  уайымға 
түсті. 
 
Осындай  жағдайлармен  ел  алдында  қадірі  кете  бастаған  Әбілқайыр,  бір 
жағынан патша үкіметінен күткені ақталмай, не істерін білмей, іштей әбігерленуде 
еді. Ол ақыры «үш жүздің қамы» түгіл, өз хандығының не боларын білмей, әбден 
састы...  Екі  ұрты  суалып,  сопақ  беті  бұрынғысынан  да  созыла  түскендей,  ақ  сұр 
жүзінен  қаны  қашып,  сүзектен  тұрғандай  бозарып  кеткен.  Сұрғылт  көздері  де 

168 
Әдеби KZ 
бұрынғыдай емес, нұры сөніп, қанталап, қызара қалған. Мезгіл, заманның ағысы, 
тағдыр,  басқа  қонған  бақ  көтеріп,  ұлы  тілектерге  қол  созған  адамның  сол 
заманның өзі тудырған дағдарысынан, қиындығынан күйреуі табиғи іс еді. 
 
 
 
 
Ол  қазір  ауыл  сыртындағы  төбеде  отыр.  Қасында  жақында  ғана  Арал 
маңындағы  қазақ  пен  қарақалпақтың  ханы  болып  сайланған  үлкен  баласы 
Нұралы.  Бозаңды  төбенің  басына  төселген  текеметтің  үстінде  ақ  жастыққа 
шынтақтай  жатып,  әкелі-баланың  оңаша  әңгімелескеніне  бие  сауымынан  артық 
мезгіл  өтті.  Қабақтары  жабыңқы,  түстері  солғын.  Әкелі-балалы  адамдардай  емес 
—  арбаса  қарайды.  Бұл  арбасу  «Хан  баласы  туған  әкесін,  өзі  хан  болуды 
ойлағанша ғана әке санайды» деген көне қағидадан туған тәрізді. 
 
—  Сөйтіп  сен,  Неплюевтен  іргеңді  алыс  салма  дейсің  ғой?  —  деді  Әбілқайыр 
Нұралыға көзінің қиығын аудара. 
 
—  Іргеңді  алыс  салатын  мезгілден  өтіп  кеттің,  көке,  шамаң  келсе  тіл  табуға 
тырыс.. Сенің сөзің бүкіл Кіші жүздің сөзі... 
 
— Ал егер оның өзі тіл тапқысы келмесе ше? 
 
— Сол тіл тапқысы келгені үшін шақырып отырған болар. 
 
—  Жалғыз  мені  ғана  шақырып  па?  Неплюев  Әбілмәмбет  хан  мен  Абылай 
сұлтанды  да  шақырып  отырған  жоқ  па?..  Анна  Иоанновна  маған  берген 
грамотасында  мені  бүкіл  қырғыз-қайсақ  ханы  деп  бекіткен  жоқ  па  еді? 
Қарамағымдағы  елді  де:  Орта  жүз  бен  Кіші  жүз  деп  атаған...  Неплюев  егер  тіл 
тапқысы келсе, менің мәртебемді осы тұрғыдан неге қарамайды? 
 
—  Көке,  одан  бері  де  он  екі  жыл  өткен  жоқ  па?  Сенің  ондағы  айбарың  мен 
қазіргі айбарың бір емес қой... Орта жүз қазір Сәмеке ханның кезіндегідей емес, 
қай  жауыңа  болса  да  төтеп  бере    алатынын  аңғартып  отыр...  Ақ  патша 
губернаторлары олармен санаспасқа амалы жоқ. Ал алда-жалда Әбілмәмбет пен 
Абылайға Неплюевты қарсы қойғың келсе, оның жолын табу керек. 
 
— Қандай жол бар? Сірә, тапқандайсың ғой... 

169 
Әдеби KZ 
 
— Көке, менің ақылыммен бәрібір жүрмейсің ғой. 
 
— Сен менің ақылыммен жүргелі тұрсың ба? 
 
— Тісі шыққан балаға шайнап берген ас болмас... 
 
— Солай де... 
 
Әкесі  мен  баласы  талайға  дейін  үн-түнсіз  отырып  қалды.  Бұл  екеуінің  бүгінгі 
сырласуы  Ор  қаласында  болатын  кеңеске  дайындалудан  туған.  Орынбор 
губернаторы  Неплюев  қазақ  жеріне  патша  үстемдігін  жүргізу  ісі  күннен-күнге 
қиынға түсе бастағанына көзі жеткеннен кейін, Орта жүз, Кіші жүз және Орынбор 
губернаторына  бірдей  жер  орталығы  деп  саналатын  Ор  қаласындағы  кеңеске 
Әбілмәмбет  хан  мен  Абылай  сұлтанды  және  Әбілқайыр  ханды  шақырған-ды.  Өзі 
де  сол  Орға  келмек.  Губернатор  соңғы  бес  жылдың  ішінде  Кіші  жүз  бен  Орта 
жүздің арасында пайда болған қайшылықтармен жақсы таныс. Қазақ хандарының 
Россия патшалығына адал қызмет істеуін талап етумен бірге, осы жолы екі ханның 
арасындағы наразылықты да сөз етпек болған. 
 
Әбілқайыр баласы Нұралы екеуінің арасы салқындап бара жатқанын бұрыннан 
да  сезетін.  Бірақ  Арал  маңындағы  елді  Россия  патшалығы  Нұралыға  беріп  хан 
санап  указ  шығармағанына,  бұл  жұрт  әлі  өз  қарамағында  екеніне  тәубе  етіп, 
баласымен  бәлендей  ашық  сөзге  бармайтын.  Әбілқайырдың  ұққаны  Нұралының 
орыс патшасы жағында екені. Түбі қандай жолға түсері белгісіз, ал әзірге тағдырын 
да,  болашағын  да  орыс  патшасының  дегеніне  бейімдеген.  Баласының  өзінен  де 
өткен  орысшыл  болуына,  оны  ес  білгелі  осылай  тәрбиелеген  Әбілқайырдың  өзі 
себепкер еді. Енді ол Россия патшалығына деген өзінің өкпесін, күдігін бұдан әрі 
Нұралыға ашпады. 
 
— Солай де... — деді Әбілқайыр қайтадан. 
 
— Солай... 
 
Әбілқайырды  кенет  ашу  қыса  қалды.  Өзімен  іштей  арбасып  отырған  баласы 
Нұралының  бір  тайпа  елдің  ханы  екенін  ұмытып  кетіп,  жанында  жатқан  хан 
асасының астына алып, сойып салмақшы да болды. Асасына қолының тез барып 
қалғанын өзі де сезген жоқ, бірақ одан артық қимыл етпеді. Өйткені, Нұралының 

170 
Әдеби KZ 
да ұзын тарамыс саусақтары беліндегі Хиуа қанжарының сабын қыса түскенін көзі 
шалып қалған. 
 
— Солай де!.. 
 
— Солай! 
 
Дәл  осы  кезде  ауыл  жақтан  үлкен  бәйбішесінен  туған  қызы  Жанат  көрінді. 
Жанында  қалмақ  тоқалы  тапқан  сегіз  жасар  ұлы  Шыңғыс  бар.  Екеуі  ұрысқан 
адамдай тымырайысып отырған әкесі мен үлкен ағаларына әдеппен сәлем берді. 
Жанат  сұңғақ  бойлы,  әкесіне  тартқан  сұрша  қыз.  Түр-келбетінде  сұлулықтан  гөрі 
тәкаппарлық,  қайсарлық  басым.  Киген  киімі  де  ауылдың  қос  етекті,  камшат 
бөрікті,  алтын  сырға,  күміс  шолпылы  бойжеткендеріне  ұқсамайды.  Киімдері 
жауынгер көшпелі елдің ат үстінде өскен қыздарына лайық ықшам. Белінде күміс 
сапты қанжар таққан жалпақ белбеу, үстінде белін қынаған қысқа жеңді мауыты 
пешпент,  балағын  оюлаған  кестелі  шалбар.  Аяғында  биік  өкшелі  шоңқайма  етік. 
Басында  құндызбен  әдіптеген  шошақ  бөрік.  Ұзын  шашын  бөгет  болмауы  үшін 
шашбауымен  қосып  белбеуіне  қыстырып  қойған.  Нықтап  басқан  аяғының 
ырғағына  қарай,  қыпша  белі  болмашы бұраң  тартқанмен, жазы  өтіп,  күзге  қарай 
сояулана  бастаған  балқурайдай,  дене  бітісінде  буыны  әбден  қатқан  егделік 
байқалады.  Жанындағы  қалмақ  өңдес  жалпақ  бет,  тобылғы  күрең  бала  жігіттің 
тұтас біткен төртбақ дене құрылысы алып күштің иесі боларын көрсетіп тұр. Бұның 
кигені де хан баласына тақа лайық киімдер емес. Белінде қанжарлы қалың қайыс 
белбеу.  Үстінде  ықшам,  жағасын  қара  барқытпен  көмкерген  қызғылт  шапан. 
Аяғында кең қоныш былғары етік, басында елтірі бөрік. 
 
Балаларының сәлемін алып, Әбілқайыр: 
 
— Жай жүрсіңдер ме, Жанатжан? — деді. 
 
—  Жай  емес.  Бүгін  таңертең  Қарақыз  жеңешеме  «Шыңғыс  қалаға  жүреді, 
жолға  дайында»  депсіз.  Қашан және  қанша  уақытқа  барады?  Ұзаққа  ма,  әлде  аз 
күнге ме? Соны сұрағалы келдім. 
 
Жанаттың «Қарақыз жеңеше» деп тұрғаны — әкесінің қалмақтан алған тоқалы. 
Қалмақ  есімін  дұрыс  айта  алмағаннан  кейін,  ауыл  әйелдері  қара  күрең  түсіне 

171 
Әдеби KZ 
қарай Қарақыз ханым деп атап кеткен. Бүгін түнде Әбілқайыр ортаншы  бәйбішесі 
Үкілімайдың  үйіне  қонып  шыққан.  Бұл  Жағалбайлы  руының  бір  атақты  байының 
қызы  болатын.  Бақытсыз  Нұрбикеден  кейінгі  ең  сұлу  әйелі.  Әбілқайырға  аздаған 
ықпалы да бар. Түнде ханның көңілінің кеңіген бір шағын  тауып, бір жағы өкпе, 
бір  жағы  назы  етіп:  «Хан  ием,  Қожахмет  ұлыңды  қашанғы  орыс  бекінісінде 
ұстайсың,  сағындым  ғой,  қайтатын  уақыты  жеткен  жоқ  па?  Орнына  тоқалдың 
баласын жіберсейші, о да сойталдай жігіт болып қалды ғой», — деген. 
 
Әбілқайыр  ортаншы  ұлы  Қожахметті  өзі  де  жақсы  көретін.  Аманат  ретінде  
Орынборда  тұрып  жатқанына  жеті  жылдан  асып  кетті.  Оның  үстіне  Ор  өзенінің 
бойын жайлаған Жағалбайлы руы Ор бекінісі салынғаннан бері өзге рулардан гөрі 
өздерінің  күйеу  баласы  —  Кіші  жүз  ханына  анағұрлым  ала  көз.  Әбілқайыр  өзі  де 
биыл Қожахметті Орынбордан алып келіп, Жағалбайлы жұртына — нағашы еліне 
жібермек  еді.  Жиендерін  көріп,  мүмкін  Жағалбайлы  да  жібір,  ағайынның 
араздығы басылар деген үміті де бар. 
 
Осындай  ойға  бекіген  хан  Қарақыз  тоқалына  таңертең  «Шыңғысты  дайында, 
қалаға  жүреді»  деп  бұйырған.  Ханым:  «Не  үшін,  қанша  уақытқа  жүреді?»  деп 
сұрауға  бата  алмаған.  Ханның  сыры  әйелдеріне  мәлім,  өз  еркімен  бірдеме 
демесе,  сұрап  одан  ештеңе  де  біле  алмайсың.  Сондай  мінезіне  қанық  Қарақыз 
бике  үндемей  қала  берген.  Тек  үйіне  Жанат  келгенде  ғана  «Баламды  қайда 
апармақ? Қанша уақытқа? Неге апармақ? Біліп бер» деп жалынған. Ал Әбілқайыр 
болса,  өзге  балаларына  қатал  болғанымен,  Жанатқа  келгенде  жаны  бөлек, оның 
айтқанын екі етпейді. 
 
—  Шыңғыс  ұзақ  уақытқа  барады.  Мүмкін  бірер  жыл  ауылға  қайта  қоймас, 
дұрыстап дайындасын, — деді. 
 
Шыңғыс  сұп-сұр  боп  кетті.  Баласының  кенет  өзгерген  түрін  көріп,  Әбілқайыр 
сәл жібіді. 
 
—  Жігіт  болып  қалдың,  саған  да  шет  жұртты  көрген  жөн.  Тәлім-тәрбие,  өнер 
үйренуің керек, — деді. 
 
Хан жанында тұрғандар бала жігітті аманатқа апара жатқанына шек келтірмеді. 

172 
Әдеби KZ 
 
— Жақсы, — деді Шыңғыс басын иіп. 
 
Әбілқайыр орнынан түрегелді. Ол бағанадан бері күншығыс жаққа әлсін-әлсін 
көз жіберіп алаңдап отырған. Сол тұстан кенет үш салт атты көрінді. 
 
— Құдабайлар ғой, — деді Әбілқайыр, — сендер ордаға қайта беріңдер. 
 
Жанат  келе  жатқан  салт  аттылардан  көзін  айырмай  сәл  тұрды.  Қайтқысы 
келмеп еді, бірақ әкесі мен аға-інісінен ұялды ма, бұрылып кетті. Нұралы, Шыңғыс 
үшеуі ауылға қарай беттеді. Келе жатқан үш салт аттының бірі Құдабай — әкесінің 
хатшысы  әрі  тілмашы.  Орынбор  маңындағы  қазақ  ауылдарынан.  Келбетті  және 
тепсе темір үзетін жас жігіт. Осы жігітпен былтырдан бері Жанат көңілдес. Көрмесе 
сағынып  қалады.  «Осыған  барам»  деуге  әкесінен  жасқанады.  Қарадан  шыққанға 
төре  тұқымы  қыз  бермейді.  Еркін  өскен  хан  қызы  сол  себептен  де  үй  ішіне 
білдірмей,  бүгінге  дейін  жігітпен  құпия  кездесіп  келген.  Жақында  Қазалы 
қаласының маңындағы датқа құдалары келмек. Күйеу келетін мезгіл таяған сайын 
Жанат  Құдабайға  елте  түсуде.  Ханның  тапсырмасымен  кеткен  жігітті  алты  күн 
көрмей қалып еді, жанын қоярға жер таппады... 
 
Әбілқайыр  сырға  өте  берік  жан.  Ал  алда-жалда  көңілінің  бір  күмәнін  ашқысы 
келсе оны тек Жанатқа ғана айтатын. Өйткені әке балаға сыншы, Жанат заты әйел 
болғаныменен,  өзіне  тартқан  қатыгез,  сырға  берік  тұңғиық  екенін  білетін. 
Әбілқайыр  Неплюевтен:  Ор  қаласына  келсін,  онда  Әбілмәмбет  хан  мен  Абылай 
сұлтан  болады  деген  хабарды  алысымен  Орынборға  жанына  он  бес  жігіт  нөкер 
ертіп  осы  Жанатты  жіберген.  Қызы  арқылы  Неплюевке:  «Әбілмәмбет  Жоңғар 
қонтайшысы Қалден Церенмен жақындасқалы жүр. Қалден Церен оған Түркістан 
шаһарын  қайтарса,  Жоңғарлармен  қайтадан  татуласпақ,  достықтың  белгісі  етіп 
аманатқа  бір  баласын  жібермек.  Егер  Әбілмәмбет  Ор  қаласына  келе  қалса,  одан 
Жоңғар  жағына  шықпаймын  және  ақ  патшаға  адал  қызмет  істеймін  деген  антын 
алу керек. Және Әбілмәмбет сөзінде тұруы үшін бір баласын аманатқа тапсырсын. 
Ал  аманат  баласын  әкеліп  бергенше,  өзін  жібермей,  тұтқын  ете  тұрсын»  деген. 
Жанат Неплюевке бұл сәлемді бұлжытпай жеткізді. Бірақ әкесі бұл сырды ешкімге 
айтпа дегеніне қарамай, әлдеқалай Құдабайға айтып қойды. 

173 
Әдеби KZ 
 
Осы Құдабайды Әбілқайыр Ор қаласына келе жатқан Әбілмәмбеттің алдынан 
шығарған.  Күшігінен  асыраған  итіндей  хатшысына  екі-үш  күн  Әбілмәмбеттің 
қасында болып, бар сырын біліп келуді тапсырған. 
 
Әбілқайыр  кешеден  сол  Құдабайды  тыпырши  күтуде  еді.  Белестен  салт 
аттылар көрінісімен, сабыры қалмай, әрі-бері жүре бастады. 
 
Құдабай атынан түсіп, ханның қасына жаяулап келді. 
 
— Армысыз, хан ием? 
 
— Барсың ба, жарқыным? Қандай хабар әкелдің? 
   Кенет  ханның  көзі  Құдабайдың  беліндегі  жарқыраған  күміс  белбеуге  түсті. 
Кісесі де, кішкентай қанжарлы қынабы да сом күмістен соғылған. Әттең не керек, 
бұл  күміс  белбеу  ненің  төлеуі  болғанын  білер  ме  еді.  Ханның  өзіне  сезіктене 
қарағанын бірден ұққан хатшы, титтей де абыржымай бейқам тұр. 
 
Хан күдігі тез тарады. Жанатқа тапсырылған құпиядан хатшым хабардар болып 
қалған  жоқ  па  екен  деген  сұрау  оның  ойына  кірмеген.  «Хатшыма  мынадай  бір 
қаралық белбеу тартқаны, — Әбілмәмбет ханның менімен тіл табысқысы келгені 
ғой» деп жақсылыққа жорыды. 
 
— Айта бер, не естіп, не көрдің? 
 
— Естігенім де, көргенім де аз. Тек бар түсінгенім, орыс патшасымен араздасар 
Әбілмәмбет те, Абылай да жоқ... Ал Жоңғар қонтайшысымен келіссөз жүргізулері 
жай қулық тәрізді.. 
 
Құдабай көрген-білгенін түгел айтты. Кенет Әбілқайыр әлденені ойлана қалды. 
 
— Қастарында ақылгөйі Бұқар жырау бар ма екен? 
 
— Жоқ... Көргем жоқ. 
 
—  Сонда  қалай  болғаны?...  Бұқар  жырау  ел  көзі  ғой.  Келмеуіне  қарағанда 
жұрты хандарының ойын ұнатпағаны ма? 
 
— Білмедім. Губернатор жырауды шақырмаған шығар... 
 
Енді олар Ордаға қарай аяңдады. 
 
Үш  күн  өткен  соң  Әбілқайыр  қасына  Кіші  жүздің  қырықтан  аса  ақсақалдары 
мен батыр, билерін ертіп Ор қаласына жүріп кетті. 

174 
Әдеби KZ 
 
... Бір мың жеті жүз қырық екінші жылы жиырмасыншы август күні Неплюев Ор 
бекінісіне  таяу  Тасөткел  деген  жерде  қазақ  хандарымен  кездесуге  шатырларын 
тіккізді. Бұдан үш күн бұрын жеткен Әбілқайыр Орынбор губернаторы кеңеске тек 
қана  Әбілмәмбет  пен  Абылай,  Барақтарды  шақырып  қоймағанын  білді.  Жоңғар 
елшілері  Кошка  мен  Бурун,  олардың  серіктері  —  қарақалпақ  батырлары  Момор 
мен  Құшақтың  да  губернатор  шақыруымен  келгенін  естіді.  Екі  күннен  кейін 
Неплюевтің  бұйрығы  бойынша,  Әбілқайырдың  екі  ұлы  Ералы  мен  Нұралы  да 
өздеріне арнап тігілген үйге келіп түсті. 
 
Шақырылған қонақтардың санына қарағанда бұл кеңеске орыс әкімдері үлкен 
маңыз беретіні анықталды. Оған Кіші жүз ханының көзі көп кешікпей жетті де. 
 
Неплюев  жұпар  аңқыған  жанаргүл,  қазоты  аралас  қалың  шөпті  Тасөткелдің 
талды  ойпатына  елуге  таяу  ақ  боз  үй  тіккізген.  Өзімен  бірге  келген  екі  эскадрон 
атты,  бір  батальон  жаяу  әскеріне  арнап  жиырма  шақты  шатыр  тұрғызған. 
Аттарының ер-тоқымдары да, солдаттарының киген киімдері де судай жаңа. Бәрі 
мұздай  боп  көк  темірлі  қару-жарақ  асынған.  Қылыштарының  сары  жез  саптары 
мен  мылтықтарының  жалаңаш  ұштары  күн  сәулесімен  жарқ-жұрқ  ойнайды. 
Қонақтарына  Россия  патшасының  айбарлы  күшін  көрсеткісі  келген  болу  керек, 
Неплюев лагерь сыртына алты зеңбірек қойғызды. 
 
Қонақтардың  бәрі  жиналғанмен,  жиырмасында  келуге  тиіс  Орта  жүздің  ханы 
мен  сұлтандары  августың  жиырма  екісіне  дейін  келмеді.  «Бұлар  неге  кешігіп 
жатыр?» деп алдарынан жіберген кісісі: «Тасөткелге жарты күндік жердегі Қияқты 
сайына  осыдан  үш  күн  бұрын  Әбілмәмбет  хан  қосын  тіккен  екен,  түнде    кеңес 
құрып,  таңертең  кейін  қайтып  кетіпті»  деген  хабар  әкелді.  «Қандай  себеппен 
қайтты  екен?  Ешкім  ештеңе  демей  ме?»  деп  сұраған  Неплюевке,  жіберген  кісісі: 
«Жоқ  себебін  айтпапты.  Сол  араның  бір  байынан  сұрап  көріп  едім,  ол:  Орта  жүз 
ханының  алдынан  Әбілқайырдың  тілмашы  шыққанын,  сол  тілмаш  еліне  кеткен 
күнінің  ертеңіне  Әбілмәмбеттің  де  кейін  шегінгенін  айтты.  Сірә,  сол  тілмаштан 
сіздің  Жоңғар  елшісін  де  шақырғаныңызды  естіген  болуы  керек.  Әбілмәмбет  өзі 
Жоңғар  қонтайшысымен  келісім  сөз  жүргізіп  жүргендіктен,  сізбен  ол  ел 

175 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: