Қазақстан республикасы білім және ғылым

 
 163 
 
процесінде  әсер  ету  нысанының  физика-механикалық  кӛрсеткіштерінің 
ӛзгерістеріне  байланысты.    
Алынған  диаграммаларды  сандық  бағалау  критерийі  ретінде 

  жетек 
қуатын  пайдалану  коэффициенті  қабылданған.  Планиметрлеуден  кейін  осы 
коэффициенттің  жүйе  параметрлеріне  тәуелділіктері  алынды.  Әсер  ету 
нысанының 

  деформациясы  дәрежесінің  ұлғаюына  қарай  1...100  Гц  жиілік 
кезінде  екі  режим  үшін 

  сызықтық  емес  артуы  жүреді.  Жиіліктің  одан  әрі 
ұлғаюына қарай коэффициент үлкен қарқындылықпен 

 

 6 ӛзгеріс аралығында 
тӛмендейді.  Қозғаушы  күш  коэффициентінің  К
р
  артуы  екі  режим  үшін 
сызықтық емес ұлғаюына алып келеді. Жиіліктің артуы осы кезде 

 шамасына 
әсер етеді. Қаттылықтың ӛлшеусіз С
о
 коэффицентінің артуы кезінде 

 шамасы 
шектік  режим  үшін  -  С
о
  =  0,4...0,6  және  кідірістер  болатын  режим  үшін  С
о
  = 
0,5...0,7 аралығында минимум мәнге ие болады. С
о
 ең үлкен шамасын жиіліктің 
ұлғаюы кезінде абсолюттік мәндерінің тӛмендеуімен екі режим үшін  (0,8...1,0) 
аралығында  қабылдайды.  Кері  картина  W
o
  жылдамдығының  ӛлшеусіз 
коэффициентінің 

  ӛзгеруіне  әсерін  анықтайтын  тәуелділіктеріне  тән. 

  
коэффициенті    шектік  режимде    W
o
  =  0,4...0,5  аралығында  және  кідірістер 
болатын режим кезінде W
o
 = 0,7...0,9 максимум шамаларға ие болады.  K
c
 және 
K

  кедергі  күштері  коэффициенттерінің  ұлғаюы  кедергі  күштерінің, 
пропорционал  жылдамдықтардың  үлкен  әсерімен 

 
коэффициентінің 
тӛмендеуіне алып келеді.    
Сапалық  және  сандық  тұрғыдан  келтірілген  талдау,  жиіліктің  ұлғаюы 
қозғалыстағы  жүйенің  шығыс  кӛрсеткіштерінің  тӛмендеуіне  алып  келетінін 
кӛрсетеді. Бұл f 

 100 Гц жиіліктер ауқымымен теориялық және эксперименттік 
зерттеулер нәтижелерін  пайдалану саласын анықтайды.   
 
5.3 Дірілдік-баспақ жүйелерін зерттеу нәтижелері   
 
Гидравликалық 
қозғалыстағы 
баспақтау 
жүйесін 
эксперименттік 
зерттеулер  кезінде  параметрлерінің  ӛзгеру  осциллограммалары  алынды,  оның 
ӛзіне  тән  түрі  5.18-суретте  келтірілген.    Жүйенің  жұмыс  циклі  осыған  сәйкес 
тӛрт аралықтан тұратын күйде берілуі мүмкін:    
-
 
басқару  органын  «баспақтауға»  күйіне  қайта  қосу  (ұзақтығы  t
1
),  мұнда 
жұмыс камерасының жетектің арынды магистралімен жанасуы жүргізіледі; 
-
 
"баспақтау"  (ұзақтығы  t
п
)  ішінде сорғы  станциясынан  сұйықтық  қысым 
реттегіштен ӛтіп, жұмыс камерасына түседі;            
-
 
басқару органын «кермеге» ауыстырып қосу (ұзақтығы t
2
), онда  жұмыс 
камерасы  сорғы  станциясымен  қысым  реттегіш  арқылы  жалғасады;        
         –  "керме"  бойы  жұмыс  камерасына  қысым  реттегіш  арқылы  сұйықтық 
түседі.   
Бӛлінген  аралықтардың  әрқайсысында  тіркелетін  шамалар  ӛзіне  тән 
тәуелділіктер  бойынша  ӛзгереді.  Жұмыс  циклін  аралықтардың  кезектесу 
тәртібімен қарастырамыз.     

 
 164 
 
       
H
(t), P
P
(t), S(t) – сорғы станциясынан шығарда және жұмыс камерасында сәйкес ӛзгеру, 
сонымен қатар негізгі орындаушы элементтің орын ауыстыруы;  t
1
 және t
2
 – басқару органын 
ауыстырып қосу ұзақтығы;   t
n
 және t
p
 – баспақтау және керу аралықтарының ұзақтығына 
сәйкес; Т
Ц
 –цикл ұзақтығы 
 5.18-сурет – Гидравликалық қозғалыстағы-баспақ жүйесі 
осциллограммаларының ӛзіне тән түрі   
 
Бірінші  аралық.  Арынды  магистральдағы  қысым  минимум  шамадан 
(осциллограмма  нүктесі  2)  бастап,  азаю  жағына  қарай  кейбір  секіру  кезінде 
(нүкте 4) максимумға (нүкте 5) ӛседі. Осындай түрі негізгі басқарушы элемент 
қозғалысының  сипатымен  анықталады.  Жұмыс  камерасындағы  қысым 
минимум шамадан (нүкте 11) бастап максимумға (нүкте 12) дейін артады және 
бекітілген шаманы (нүкте 13) қабылдайды. Әсер ету нысанының деформациясы 
бастапқыдан  бастап  (нүкте  18)  максимумға  дейін  (нүкте)  жоғарылайды  және 
аралықтың  соңында  біраз  шамаға  (нүкте  20)  түседі.  Белгіленген  аралықта 
арынды магистральде және жұмыс камерасында да қысым ӛзгерісінің сәйкестігі 
және ӛңделетін ортаға сәйкес күш әсері байқалады.   
Екінші 
аралық. 
Арынды 
магистральдағы 
қысым, 
жұмыс 
камерасындағыдай, практикалық түрде ӛзгермейді (сәйкес учаскелері 5-6 және 
13-14), әсер ету нысанының деформациясы, максимум мәнге дейін l
p 
(нүкте 21) 
артады.  Осылайша  аралық  ӛңделетін  ортаға  максимум  күш  әсерімен 

 
 165 
 
сипатталады.   
Үшінші  аралық.  Арынды  магистральдағы  қысым  негізгі  үлестіруші 
элементтің  қозғалысынан  туатын  біраз  шашырандымен  реттегішті  (6-7-8-9 
учаске)  баптау қысымына дейін тӛмендейді. Жұмыс камерасындағы қысым да 
тӛмендейді (14-15-16 учаске) және әсер ету нысанының деформациясы бірқатар 
қалдық  деформацияға  (21-22  учаске)  дейін  азаяды.    Осы  аралықта  реттегішті 
баптау  қысымына  және  ӛңделетін  орта  қасиеттеріне  сәйкес  келетін 
параметрлерінің  ӛзгеруі  арқылы  әсер  ету  нысанының  жартылай  жүксізденуі 
жүреді.   
Тӛртінші  аралық.  Бұл  аралықта  жүйе  параметрлері  бастапқыға  қатысты 
ӛзгермейді  және  ол  жүкті  әсер  ету  нысанына  түсірудің  статикалық  сипатын 
анықтайды.   
Осылайша  жүргізілген  талдау  негізінде  гидравликалық  діріл  жүйесінің 
зерттелетін  ӛзгерісі  жұмыс  процесінің  жүру  сипатына  қарай  мәжбүрлі  шектік 
режимдегі жүйе ретінде жіктелуі мүмкін.  Ол басқа режимдерге жол бермейді, 
себебі  жұмыс  камерасы  жүйе  қызметі  процесінде  тӛгу  магистралімен 
жанаспайды  және  ондағы  қысым  жаңа  циклдің  басталуына  қарай,  реттегіштің 
баптау қысымына тең ӛзгеріссіз қалады.   
Эксперименттер  нәтижелерін  ӛңдеу,  жүйе  параметрлері  мен  шығыс 
кӛрсеткіштері  келтірілген  күштің  ӛзгеру  диаграммасы  сияқты  тең, 
қозғалыстағы  жүйенің  шектік  режиміне  сәйкес  келеді.    Сол  үшін  анықталған 
негізгі  заңдылықтар    қозғалыстағы  баспақтық  жүйе  үшін  әділ.  Бұл, 
қозғалыстағы  жүйе  басқа  түрленулерге  қатысты  үлкен  тиімділігі  болады  деп 
санауға мүмкіндік береді.    
Теориялық  зерттеулер  кезінде  сол  немесе  басқа  жорамалдар  енгізу 
қателігін  ескеретін  эмпиризмдік  формулалар  мен  коэффициенттер  әсер  ету 
нысандарының физика-механикалық қасиеттерімен анықталады.  Бұл қасиеттер 
нысандар  түрі  сияқты  алуан  түрлі  болатындықтан,  формулалар  мен 
коэффициенттердің  бір  мәнді  үйлесімі  болмайды.  Сол  уақытта  аналитикалық 
және  эксперименттік  зерттеулер  нәтижелерінің  жеткілікті  үйлесімдігі 
аналитикалық  зерттеулерде  алынған  есептік  тәуелділік  ретінде  ұсынуға 
мүмкіндік  береді.    Гидравликалық  қозғалыстағы  жүйелерді  пайдаланудың 
анағұрлым  кӛрнекі  шарттары  үшін  олардың  параметрлерін  есептеу  бойынша 
жеңілдетілген  тәуелділіктер  сәйкес  түрлендірулерді  тәжірибелік  сынамалау 
ұсынылады.    
 
5.4 Гидравликалық діріл жүйелерін есептеу әдістемесі   
 
Теориялық  және  эксперименттік  зерттеулер  нәтижелері  гидравликалық 
діріл жүйелерінің параметрлерін есептеу әдістемесінің негізіне жатады.   
Есептеудің  әдістемелік  ерекшеліктері,  соңғы  есебінде,  жүйелер 
параметрлерінің  реттілігін,  олардың  шығыс  және  бастапқы  кӛрсеткіштермен 
ӛзара  байланыстағы  шамаларын  нақтылауды  анықтайды.  Әдістемелік 
ережелерді нақты жүзеге асыру жұмыста бұрын келтірілген аналитикалық және 
графикалық есептік тәуелділіктер бойынша жүзеге асырылады.    

 
 166 
 
Зерттеулерде [136, 137, 160] келтірілген жүйелерді есептеуде ұсынылатын 
әдістемелерді  талдау,  жүйелерді  немесе  ұқсас  орындаушы  органдары  бар  
машиналарды пайдаланудың техникалық-пайдалану шарттарымен анықталатын 
бастапқы деректерді жинау бойынша оларды бӛлуге мүмкіндік береді.  Осыған 
орай  жиілігі  тӛмен  гидравликалық  қозғалыстағы  жүйелердің  әрбір  типі  үшін 
есептеу әдістемесінің екі алуан түрі әзірленген.    
Тікелей  есептеу  әдістемесі  келесі  түрде  тұжырымдалуы  мүмкін.  Берілген 
пайдалану  кӛрсеткіштері  бойынша  жүйе  параметрлері  мен  олардың  барлық 
элементтерін анықтау.   Кері есептеу әдістемесі жүйе параметрлерін анықтауды 
және  оның  элементтерінің  берілген  параметрлері  бойынша  пайдалану 
кӛрсеткіштерін болжайды.   
Қозғалыстағы  жүйені  тікелей  есептеу  әдісі  кезінде,  5.19-суретте 
кӛрсетілген  алгоритм  пайдаланылады.  Алгоритм  келесі  есептеу  реттілігін 
болжайды.   
1.  Жүйені  пайдалануда  ұсынылатын  технологиялық  сұлба  негізінде 
бастапқы  деректердің:  ӛңделетін  ортаға  әсер  ететін  максимум  күш  R, 
жылдамдық  V және амплитуда l, жиілік f  шамалары бекітіледі.   
2.  Технологиялық  сұлбаға  сәйкес  жұмыс  циклі  k
a
  ассиметриясы 
коэффициентінің  шамасы  немесе  оның  ӛзгеру  шектері  бекітіледі,  асимметрия 
коэффициентін  реттеу  әдісі,  сәйкес  конструкциялық  сұлбалары  және  есептік 
тәуелділіктер таңдап алынады.   
3. Жүйенің эскиздік жасалып шығуы жүргізіледі, оған белгілі бір түрленуді 
таңдау, 
жұмыс 
камераларының 
геометриялық 
ӛлшемдерін 
бекіту, 
жылжымайтындармен  қиылысатын жылжымалы  элементтердің  саны  мен  түрі, 
құбырлар саны, типі және ӛлшемі енеді.     
4.   

ж
, k

, k
c
 коэффициенттерінің шамалары белгіленеді.  
5.  Нысаналы мәндерді пайдалану арқылы  k
p
, 

k
p
, k

, k
c
 коэффициенттеріне 
есептеу және нақтылау жүргізіледі.  
6.  С
о
, W
o
, G
2
 және одан әрі 

1
, 

1
  k

  коэффициенттері есептеледі. 
7.  [a
1
]  коэффициенті  шамасына  талдау  жүргізіледі.  Егер  [a
1
] 

  1,0  болса, 
табылған  коэффициенттер  одан  арғы  есептеулер  үшін  пайдаланылады.    [a
1
]  < 
1,0 кезінде 4, 5, 6 –пункттар бойынша шамаларға түзетулер жүргізіледі.   
8.  [F(t),  X(t)]  жүйесінің  жұмыс  камерасында  келтірілген  күштің  ӛзгеру 
диаграммасы салынады.   
9.  Басқару  органының  конструкциялық  параметрлері  бекітіледі, 
басқарушы әрекеттің пішіні, жиілігі және ұңғымалығы таңдап алынады.   
10.  Алынған  коэффициенттер  негізінде  жетектің  Р
Н
,  Q
H
  және  N
УСТ
 
параметрлері анықталады.   
11.  Асимметрияның  k
a
  коэффициентінің  шамасы  талданады.    Егер  ол 
талап  етілген  аралықтарда  жатқан  болса,  есептеу  аяқталады,  егер  жатпаса,  3-
пункттан бастап коэффициенттер шамаларына есептеу жүргізіледі.   
 
Техника- 
лық сұлба
 
Бастапқы 
деректер 
Ассиметрия 
коэффи-
циенті 
Эскиздік 
жұмыс 
 

 
 167 
 
  5.19-сурет – Гидравликалық діріл жүйелерін есептеуде тікелей әдіс 
алгоритмі    
 
Алгоритмі  5.20-суретте  кӛрсетілген  кері  есептеу  әдісін  пайдалану  кезінде 
есептеу келесі реттілікпен  жүргізіледі.   
Жүйені  қолдану  технологиялық  жүйесіне  осыған  орай  міндетті  шамада 
жетегінің  шығыс  кӛрсеткіштері:  номинал  қысым  Р
Н
,  және  ӛнімділік  Q
H
, 
бекітілген  қуат  N
уст
  сияқты  бастапқы  деректер  ретінде  қолданылатын  базалық 
машина  енеді.  Жұмыс циклінің  k
a
 ассиметрия коэффициенті шамасын немесе 
шектерін  бекіткеннен  кейін  бастапқы  деректер  негізінде  С
о
,  W
o
,  G
2
,  k
p
  
коэффициенттерін  алдын  ала  белгілеу  және  жүйенің  эскиздік  жасалуы 
жүргізіледі.    Сосын   

ж
,  k

,  k
c,
 

1
, 

1
    k

,    коэффициенттерінің  шамалары 
белгіленеді,  есептеледі  және  нақтыланады,  бұдан  кейін  [a
1
]  шамасына  талдау 
жүргізіледі  және  жұмыс  камерасында,  асимметрия  коэффициентінің  шамасын 
ескере  отырып,    келтірілген  күшті  ӛлшеу  диаграммасы  құрылады.  Басқару 
органы параметрлерін және R, V, l, 

 және  f  шығыс кӛрсеткіштерін бекіткеннен 
кейін  асимметрия  коэффициентін  нақтылау  және  жүйе  параметрлерін 
анықтайтын  барлық  коэффиценттерін  түзету  (егер  қажет  болса)  жүргізіледі.   
Есептеу сол тікелей есептеу әдісі кезіндегідей аналитикалық және графикалық 
тәуелділіктер негізінде жүргізіледі.   
 
Технологи-
ческая схема
Исходные
данные
R, v, l,   , f
Коэффициент
асимметрии
k
a
Эскизная
проработка
Назначение
ж
k
kс
,
,
Вычисление
Вычисление
Вычисление
1
2
3
С
0
0
2
W
G
,
,
k
k
k
k
Р
Р
с
,
,
,
1
1
k
,
,
Диаграмма
Параметры
привода
F(t), X(t)
Параметры
органа
управления
а
1
1.0
Р
Н
Н
Q
N
уст
,
,
[k  ]
а
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
да
да
нет
не
т
Белгілеу    
 
Техника- 
лық сұлба
 
Бастапқы 
деректер 
Ассиметрия 
коэффи-
циенті 
Эскиздік 
жұмыс 
 
Белгілеу    
 
Есептеу     
 
Есептеу     
 
Есептеу     
 

 
 168 
 
  5.20-сурет – Гидравликалық діріл жүйелерін кері есептеу алгоритмі   
 
Әрбір    есептеу  сатысында  барлық  келтірілген  әдістер  үшін,  қажет  болса, 
қателері,  түрлі  тектегі  кедергілерді  ескермеген  кезде  рауалы  қателері  бар 
коэффициенттердің  алынған  шамаларын,  сонымен  қатар  экспериментті  түрде 
алынған коэффициенттермен  салыстыру жүргізіледі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Технологи-
ческая схема
Исходные
данные
R, v, l,   , f
Коэффициент
асимметрии
k
a
Эскизная
проработка
Назначение
Назначение
ж
k
kс
,
,
Вычисление
Вычисление
1
2
3
1
1
k
,
,
Диаграмма
Выходные
показатели
F(t), X(t)
Параметры
органа
управления
а
1
1.0
Р
Н
Н
Q
N
уст
,
,
[k  ]
а
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
да
да
нет
не
т
С
0
0
2
W
G
,
,
k
Р
,
k
kс
,
k
Р
,

 
 169 
 
6  Импульс  кӛзін  және  дірілдік-сейсмикалық  модульді  қолдану 
арқылы сейсмика-акустикалық зерттеу    
 
Компьютерлік  эксперимент  нәтижелерінің  заңдылығын  және  негізгі 
ұсыныстардың 
ақиқаттығын 
тексеру 
үшін 
ӛндірістік 
жағдайларда 
тәжірибелердің бекітілген сериясы жүргізілді.   
Эксперименттер  сериясы  Теміртау  қаласы  «Арселор  Миттал-Стил»  кӛмір 
департаменті «Майқұдық» шахтасының 43-к
7
-В лавасында  қуаты H = 5,17 м к
7
 
қабатында  жүргізілді.  Жұмыстар  МDGB  (Германия)  цифрлы  ӛлшеу  жүйесін 
пайдалану  арқылы  шахтаға  геофизикалық  зерттеулер  жүргізудің  [19] 
стандарттық  әдістемесі бойынша жүргізілді.   
Серпімді  тербелістерді  тіркеу  үшін  осы  фирманың  екі  компонентті 
геофондары  қолданылды.  Осы  кезде  Х-компонент  -  кен  қазбасының  осіне 
перпендикуляр, ал У-компонент  осінің бойымен бағытталған. Бұл бір қабылдау 
нүктесінде бір мезгілде канал толқынының тіркеуге мүмкіндік береді.   
 
 
6.1 Кӛмір жынысты массивте толқын ӛрісі параметрлерін зерттеу   
 
Тәжірибелердің  бекіту  серияларын  жүргізу  сұлбасы  6.1-суретте 
кӛрсетілген.   
 
 
 
1, 2 – кен қазбалары, онда геофондар салынған және жарылыс пункттары бар сейсмика-
акустикалық зерттеулер жүргізілді; 3 – шахта құжаттары бойынша бұзылулар   
 
 6.1-сурет –   К
7 
қаты бойынша сейсмика-акустикалық жұмыстардың 
нәтижелері 
кен қазбасы 
кен қазбасы 

 
 170 
 
Толқынды ӛріс параметрлерін зерттеу қаттың орталық, сондай-ақ жоғарғы 
бӛлігінде 1,5-2,0 м тереңдікке бұрғыланған шпурларда серпімді тербелістердің 
ӛршуі және тіркеуі кезінде жүргізілді.    
Импульс  кӛзі  ретінде  тербелістерді  ӛршіту  үшін  лаваның  конвейерлік 
штрегінде сазды және гидротығындамалы шпурлары бар салмағы 200 г 12 ЦБ 
патрондарымен  жару  қолданылды  (I,  II  және  III  нүктелері,  6.1-сурет).  
Тербелістерді  қабылдау,  10  м  сайын  орналасқан  12  гоефонмен  бір  мезгілде 
жүзеге  асырылды.  Осы  кезде  МDGB  сейсмостанциясының  алғашқы  (1-12)  12 
каналы  -  Лявовты  (У-компонентасын),  кейінгі  (13-24)  12  канал    -    канал 
толқынын  құрайтын  Релеевті  (Х-компонентасын)  тіркеді.  Одан  әрі  тек  Лявов 
құраушысы (У-компонента) ғана қарастырылады [177, 178].  
  6.2-суретте берілген  учаске  үшін  (а)  к
7 
қатының сейсмологиялық моделі, 
толқынды  пакеттің  топтық  жылдамдығының  дисперстік  қисықтары  (б)  және 
амплитудалы  спектрлері  (в)  кӛрсетілген.  Дисперстік  қисықтардан,  I  және  II 
модасының  Эйри  фазаларының  жылдамдықтары  практикалық  түрде  бірдей 
және 900 м/с тең, ал I моданың Эйри фазасының жиілігі - 150 Гц және ІІ мода 
250 Гц тең.    
 
    
а – сейсмогеологиялық модель, б – дисперстік қисықтар, в - амплитудалы спектрлер 
  6.2-сурет –   к
7
 қатының сипаттамалары 

 
 171 
 
43-к
7
-В  лавасы  жұмысын  кен  қазу  арқылы    ӛндіру  кезінде  6  және  7 
геофондар арасынан ӛтетін 1,3 м амплитудамен тектоникалық бұзылу кездеседі. 
Сондықтан,  7-12  геофондар  -  бұзылмаған  қатта,  ал  1-6  геофондар    А
отн.
  = 
1,5/5,17  =  0,28  Н
у
  тең  салыстырмалы  амплитудамен  бұзу  арқылы  толқынды 
пакетті  тіркейді  деп  санауға  болады.  Осыған  байланысты  одан  әрі  зерттеулер 
бұзылмаған  (7-12  каналдар)  және  бұзылған  (7-6  каналдар)  қат  бӛлігінде  шығу 
кӛзі  мен  қабылдағыштың  түрлі  күйінде  тіркелген  толқынды  пакет 
параметрлерін салыстыруға негізделген [178]. 
Бірінші  кезеңде  ашық  арнада  толқынды  пакеттің  сейсмограммаларын 
кӛзбен талдау жүргізілді,  ол сейсмограммаларда бүйірлік (алғашқы кіріспелер) 
және  канал  толқындары  цугтарының  бӛлінуімен,  амплитуданы,  цугтың 
ұзақтығын  және  осы  толқындардың  таралу  жылдамдығын  анықтаумен 
шектеледі.  Талдаудан,  серпімді  толқындарды  ӛршіту  және  қабылдау  кезінде 
қаттың жоғарғы бӛлігінде де, сондай-ақ ортасында да практикалық түрде бірдей 
сейсмограммалар байқалады [156]. 
Амплитудалы  спектрлер  талдауы,  қаттың  жоғарғы  бӛлігінде  серпімді 
толқындарды ӛршіту және тіркеу кезінде канал толқынының спектрі анағұрлым 
жоғары    жиілікте  болады.  Бұны  канал  толқынының  қалыптасуында  екінші 
моданың  ұлғаюымен  түсіндіруге  болады.  Канал  толқынының  жиіліктері 
анағұрлым  тӛмен  спектрлері  (6.3-сурет),  теориялықтармен  (6.2,  в-сурет) 
салыстырғанда, серпімді толқындардың ӛшу әсерімен түсіндіріледі.    
Зерттеудің  үшінші  кезеңінде  сейсмограммаларда  канал  толқындары 
модаларын  бӛліп  алу  мақсатында  сейсмика-акустикалық  жазбаларды  сүзгіден 
ӛткізу жүргізілді. Осы кезде бірінші моданы сүзудің жиілікті ауқымы - 70-150 
Гц-ке, ал екінші мода үшін 120-150 Гц  тең.   
Сейсмика-акустикалық 
деректерді 
кӛзбен 
шолып 
ӛңдеу 
және 
интерпретация  кезінде  практикада  жиі  пайдаланылатын  бұзылу  аймақтарын 
бӛліп  алу  критерийлерінің  бірі  каналдық  (А
к
)  және  бүйірлік  (А
б
)  толқындар 
цугын орап ӛтетін максимум амплитудаларының қатынасы болып табылады. А
к 
/ А
б
 > 1 қатынасының шамасы - бұзылмаған (немесе аз бұзылған) қатқа, ал А
к 
/ 
А
б
  <  1  қатынасы  осыған  сәйкес  бұзылу  аймағына  сай  келеді.  Осы  кезде 
практикада бұзылу амплитудасының сапалы бағасы қолданылады, (А
к 
/ А
б
  <  1) 
қатынасы аз болған сайын,  бұзылу амплитудасы соғұрлым  үлкен.   
  6.4-суретте  70-150  Гц  (бірінші    мода)  және  120-150  Гц  (екінші  мода) 
сүзгеннен  кейін  сәйкес  алынған  бүйірлік  (А
б
)  және  каналдық  (А
к
)  толқындар 
цугтарын  максимум  орап  ӛтетін  амплитудалар  қатынастарының  графикалары 
кӛрсетілген.    
 Графиктерден, бірінші мода үшін А
1 
/ А
б
 қатынасы әрқашан 1-ден кӛп және 
соққы  пункттарының  орналасуына  және  қатта  (қат  центрі  –  6.4,  а-сурет,  ал 
қаттың  жоғарғы  бӛлігі  –  6.4,  б-сурет)  тіркелуіне  тәуелді  емес  екені  кӛрінеді. 
Бұл,  каналдық  толқын  модасы  табиғи  жағдайларда  каналдық  толқындарды 
қалыптастыруда негізгі роль атқаратыны туралы айтады.  6.4, а-сурет пен 6.4, б-
суретті  салыстыру,  бірінші  мода  практикалық  түрде  бұзылу  аймағын 
«сезбейтінін» кӛрсетеді (ПП 1-6 және  7-12). 

 
 172 
 
 
 
жп I, II, III – жарылыс пункттары, A – қат ортасы; Б – қаттың жоғарғы бӛлігі  
 6.3-сурет – Канал толқындарының амплитудалық спектрлері  
 
 

 
 173 
 
 
 
А – қат ортасы, Б – қаттың жоғарғы бӛлігі, ҚП – қабылдау пункттары 
 6.4-сурет – Бірінші (а, б) және екінші (в, г) модалар үшін каналдық және 
бүйірлік толқындар амплитудалары қатынастарының графигі    
 
Канал  толқынының  екінші  модасы үшін  қат ортасында ӛршу  және  тіркеу 
кезінде  А
2 
/ А
б
 қатынасы, қаттың бұзылған, сондай-ақ бұзылмаған бӛлігінде де 
(6.4в-сурет) 1-ден аз.  Соққы және қабылдау пункттарының орналасуы кезінде 
қаттың жоғарғы бӛлігінде екінші моданың цуг амплитудасы артады, ал  А
2 
/ А
б
 

 
 174 
 
қатынасы  қаттың  бұзылған  және  бұзылмаған  бӛлігінде  әр  түрлі  сипатқа  ие 
болады  (6.4, г-сурет). Қаттың бұзылмаған бӛлігінде (ҚП 7-12)  А
2 
/ А
б
 қатынасы 
1-ден  кӛп,  ал  бұзылған  бӛлігінде  ол  1-ден  аз.  Бұдан,  қаттағы  екінші  моданың 
ӛршуі  айтарлықтай  түрде  соққы  және  қабылдау  пункттарының  орналасуына 
тәуелді  және  ол  бірінші  модаға  қарағанда,  амплитудасы  аз  бұзылуларға 
анағұрлым «сезімтал».    
Болжау  тиімділігі  критерийлерінің  бірі  каналдық  толқынның  екінші  және 
бірінші  модалары  амплитудаларының  қатынасы  болып  табылады.  6.5-суретте   
қаттың  жоғарғы  бӛлігінде  серпімді  толқындарды  ӛршіту  және  тіркеу  кезінде 
қатынастар  графиктері  кӛрсетілген.  Графиктерден,  қаттың  бұзылған  бӛлігінде 
(ҚП 7-12) А
2 
/ А
1
 қатынасының шамасы қаттың бұзылмаған бӛлігіндегі (ҚП 1-6) 
мәнінен  айтарлықтай  асып  кететіні  кӛрінеді.  Осыған  орай,  теориялықтарға 
қарағанда  қаттың  бұзылмаған  бӛлігінде  қатынас  А
2 
/  А
1
  ≤  1  екенін  атап  ӛткен 
жӛн.  Бұны  жиілігі  жоғары  екінші  моданың,  канал  толқынының  жиілігі  тӛмен 
бірінші модасына қарағанда жоғары ӛшуімен түсіндіруге болады.  
 

жүктеу/скачать 11,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: